S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

Mahsulot ishlab chiqarish me’yori quyidagicha aniqlanadi:
1. Operatsiyani bajarish vaqt me’yori orqali:

---

92
Mahsulot ishlab chiqarish me’yori – bu birlik ishni bajarish yoki ma’lum vaqt
davomida ishlab chiqarilishi kerak bo’lgan ishning yoki operatsiyaning miqdoridir. U
natura birligida: dona, juft, pm, tonna kabi birliklarda o’lchanadi.
m
m
V
Т
М
=
Mahsulot ishlab chiqarish me’yori M
m
 – belgilangan vaqtning operatsiyaning
vaqt me’yoriga taqsimlab aniqlanadi, qaysi vaqt uchun hisoblanayotganiga ko’ra
soatlik, smenalik (kunlik), oylik mahsulot ishlab chiqarish me’yorlari mavjud, ular
quyidagicha aniqlanadi. Soatlik mahsulot ishlab chiqarish me’yori:
m
m
m
soat
soat
m
V
V
soat
V
Т
М
3600
1
=
=
=
Smenalik (kunlik) mahsulot ishlab chiqarish me’yori:
m
sm
sm
m
V
Т
М
=
Mahsulot ishlab chiqarish me’yori bilan vaqt me’yori o’rtasida teskari
bog’liqlik mavjud. Agar mahsulot ishlab chiqarish me’yori oshsa, vaqt me’yori
kamayadi, lekin bu kamayish to’g’ri mutanosiblikda bo’lmaydi, ya’ni mahsulot ishlab
chiqarish me’yorining oshish foizi, vaqt me’yorini kamayish foiziga teng bo’lmaydi.
Bu bog’liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin:
m
m
m
М
М
V
D
+
D
×
=
D
100
100
 yoki
m
m
m
V
V
М
D
-
D
×
=
D
100
100
Bu yerda:
DV
m
 – mahsulot ishlab chiqarish me’yori oshganda vaqt me’yorining
kamayishi, % da;
DM
m
 – vaqt me’yori kamayganda mahsulot ishlab chiqarish
me’yorining oshishi, % da.
Mahsulot ishlab chiqarish me’yorini hisoblashning xususiy hollari mavjud
bo’lib, u quyidagicha ifodalanadi:
a) operativ vaqt orqali:
op
dam
хиz
sm
m
t
Т
Т
Т
М
)
(
+
-
=
b) bir dona mahsulot ishlab chiqarish vaqt me’yori orqali:
dona
tay
sm
m
t
Т
Т
М
-
=

---

93
Bu  yerda:  T
xiz
,  T
dam
 – bir smena uchun belgilangan ish o’rniga xizmat
ko’rsatish va dam olish vaqtlari; T
tay
 – smena uchun ajratilgan tayyorlov-yakunlov
vaqti.
2. Mahsulot ishlab chiqarish me’yorini mashinaning unumdorligi orqali
hisoblash:
Mashina mehnatiga asoslangan engil sanoat korxonasining asosiy ishlab
chiqarish jarayonida mahsulot ishlab chiqarish me’yori mashinaning unumdorligi
orqali aniqlanadi. Bunday jarayonlarda texnologik operatsiya ishchilarning
ishtirokisiz texnologik jihozning ishchi organlari orqali amalga oshiriladi. Shunga
ko’ra, ishchining mahsulot ishlab chiqarish me’yori (M
m
) mashinaning ish unumini
(N
m
) ishchini xizmat ko’rsatish me’yoriga (n
xiz
) ko’paytirib aniqlanadi.
M
m
= N
m
× n
xiz
Mashinaning ish unumi o’z navbatida mashinaning nazariy unumini (A)
texnologik jihozning foydali vaqt koeffitsientiga K
v.f
 ko’paytirib aniqlanadi.
N
m
= A
× K
v.f
Mashinaning nazariy unumi – bu texnologik jarayonda uzilishlar bo’lmaganda
vaqt birligi mobaynida mahsulot ishlab chiqara oladigan mahsulot miqdoriga aytiladi.
Nazariy ish unumi – bu asosiy vaqt birligida mashina ishlab chiqarishi kerak
bo’lgan mahsulot miqdoridir.
m
t
Т
А
=
Bu yerda, t
m
 – mashinaning vaqt me’yori, sekund, minut; T – mashinaning
nazariy unumini hisoblash uchun asos qilib olingan vaqt birligi, minut.
Har qanday texnologik jihozni uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun vaqt birligi
deb bir soat qabul qilinadi. Shunga ko’ra, mashinaning nazariy unumi quyidagi
ko’rinishga ega bo’ladi.
m
m
t
t
А
60
1 =
=
Mashinaning vaqt me’yori, texnologik jihozlarning turiga belgilangan
formulalar yordamida aniqlanadi.

---

94
Mashinalarning ish unumi unumli vaqt bo’lgan asosiy vaqtga (mashina
vaqtiga) va turli sabablarga ko’ra texnologik jarayon uzilib, mashinalarning bekor
turib qolishiga bog’liq. Bu ikkala omilni bir-biridan ajratib hisobga olinib, ularning
har biri miqdoriy ifodalanadi.
Mashinalarning ish unumi mashinalarning foydali ish koeffitsientiga
to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lib, u vaqt me’yorida asosiy (texnologik) vaqtning
ulushini ko’rsatadi. Foydali vaqt koeffitsienti mashinaning me’yorlangan qancha
qismi unumli, bevosita texnologik jarayonni bajarishga foydalanishini ko’rsatadi,
mashinalarning bekor turishining qisqarishi foydali vaqt koeffitsientini ko’paytiradi.
Mashinaning foydali vaqt koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: K
i.v
= K
a
× K
b
Bu yerda K
a
 – “A” guruh bo’yicha bekor turishlar koeffitsienti; K
b
 – “B” guruh
bo’yicha bekor turishlar koeffitsienti.
“A” guruh bo’yicha bekor turishlar koeffitsienti asosiy vaqt (mashina vaqti)
ning operativ vaqtdagi ulushini ko’rsatadi, demak texnologik jarayonni davom ettirib
turish oqibatida yuzaga keladigan tanaffuslar (uzilishlar) ta’sirini aks ettiradi,
quyidagicha aniqlanadi:
t
yor
m
m
а
t
t
t
t
К
+
+
=
Bu yerda: t
yord
 - mahsulot birligiga to’g’ri keladigan qoplanmaydigan yordamchi
(texnologik) vaqt, sekund, minutda; t
t
 - mahsulot birligiga to’g’ri keladigan to’g’ri
kelish tanaffuslari vaqti, minut.
“B” guruh bo’yicha bekor turishlar koeffitsienti - o’rganilayotgan vaqtning
me’yorlanadigan vaqtdagi ulushini ko’rsatadi, ya’ni ish o’rniga xizmat ko’rsatish
oqibatida yuzaga keladigan tanaffuslar (uzilishlar) ta’sirini aks ettiradi, u quyidagicha
aniqlanadi:
sm
b
sm
b
Т
Т
Т
К
-
=
Bu yerda, T
sm
 – smena davomiyligi, min, soatda; T
b
 – ish o’rniga xizmat
ko’rsatishning dam olish va shaxsiy ehtiyojlar vaqtini qo’shib hisoblanganda
qoplanmaydigan vaqtning bir smenaga to’g’ri keladigan qismi.
To’qimachilik korxonalarida mashinalar ish unumi me’yorini hisoblashning
mana shu analitik-hisoblash usulidan foydalaniladi, ya’ni bu usul mashina ish unumi

---

95
me’yorining ikkita asosiy omilga – nazariy ish unumi va foydali vaqt koeffitsientiga
bevosita bog’liq ekanini aniqlash imkonini beradi.