S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet27/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29

 
(58.3)
A m a liy  m a s a la la rd a   I
a
^ I   »   |
a
^ |   b o ‘lib,  ta sh q i k o n ta k t p o t e n ­
s ia lla r farqi  k o 'p r o q   a h a m iy a tg a  ega.
E le k tr to k la ri  b o 'l m a g a n d a   b irin c h i  m e ta ln in g  b u t u n   h a jm id a  
p o te n s ia l d o im iy   (
sial  d o im iy   (cp2)  b o 'l a d i ,  p o te n s ia lla r   fa rq i  esa  fa q a t  k o n ta k tn in g  
y upqa sirtida v u ju d g a keladi.
P elte effekti (1 8 3 4 -y ).  Ikki  m e ta ll  o ra s id a  Acp k o n ta k t p o te n s ia l­
la r fa rq i v u ju d g a   k e la d i v a  b u n d a  to k  o q m a y d i.  T a s h q i  e le k tr m a y ­
d o n la r  h iso b ig a   k o n ta k td a g i p o te n s ia lla r fa rq in i  o 'z g a r tir ib ,  u n d a n  
to k  o q izish   m u m k in .  D o im iy  to k n in g  y o 'n a lis h ig a  q arab ,  e le k tro n la r 
k o n ta k t s o h a sid a  k o n ta k t p o te n s ia lla r farq i h iso b ig a y o k i te z la s h a d i, 
y o k i  s e k in la s h a d i  (e le k tr  e n e rg iy a n i  y u ta d i  y o k i  e le k tr  m a y d o n g a  
e n e rg iy a  b e ra d i).  T e z la s h g a n   e le k tr o n la r k o n ta k tn i  so v ita d i,  s e k in - 
la sh g a n   e le k tr o n la r k o n ta k tn i  isita d i.  B u   h o d is a d a n   k ic h ik  e le k tro n  
p rib o rla rn i so v itish   yoki  isitish  u c h u n  fo y d a la n ish   m u m k in .  k ic h ik  
b o 'lg a n i u c h u n   P e lte  effektiga a so sla n g a n  isitkich y o k ’  s o v itk ic h n in g  
q u w a ti   k a tta   b o 'l m a y d i,  le k in   u n in g   tu z ilis h in in g   s o d d a lig i  (ik k i 
s im n in g   k o n ta k ti)   u n in g   q o 'lla n is h ig a   s a b a b   b o 'la d i.
Z e e b a k  e ffe k ti ( 1 8 2 1 -y ).  T u rli  m e ta ld a n   y a s a lg a n   ikki  s im n in g  
u c h la r i  b irla s h tirilib ,  y o p iq   h a lq a   h o sil  q ilg a n   b o 'l s i n ,  b u n d a y  
y o p iq  z a n jir te r m o p a r a  d e b   n o m la n a d i.  T e r m o p a r a  s im ia n   o ra s id a  
k o n ta k t p o te n s ia lla r  fa rq i  v u ju d g a   k e la d i,  le k in   to k  o q m a y d i.  A g a r 
k o n ta k tla r   tu rli  te m p e r a tu r a d a   tu r s a ,  tu rli  k o n ta k tla r d a   v u ju d g a  
k e la y o tg a n   p o te n s ia lla r  fa rq i  s o n  j i h a t d a n  fa rq la n ib ,  z a n jir d a  e le k tr 
y u ritu v c h i  k u c h   v u ju d g a   k e la d i  va  to k   o q a   b o s h la y d i.  K o n ta k t 
p o te n s ia lla r  f a r q in in g   te m p e r a tu r a g a  b o g 'liq lig in i  (5 8 .2 )  f o r m u la ­
d a n   k o 'ris h   m u m k in . T e r m o p a ra d a  v u ju d g a  k e la d ig a n   E Y U K  (te r- 
m o   E Y U K )  te m p e r a t u r a l a r   fa rq ig a   m u to n o s ib d ir:

Е =  а { Т 2 - Т {). 
(58.4)
Z e e b a k  d o im iy si  a  m e ta lla rn in g  tu rig a  b o g 'liq d ir.  a  m a ’lu m  b o 'ls a , 
Z e e b a k   e ffe k tid a n   te m io p a ra n in g   ikki  k o n ta k tid a g i  te m p e r a tu ra la r 
farqini k a tta  an iq lik d a o 'lc h a s h   u c h u n  foy d alan ish  m u m k in .  B u n in g  
u c h u n   te rm o p a ra d a g i  to k n i  o 'lc h a s h   a sb o b in i  s h k a la sig a   t e m ­
p e ra tu ra la r  fa rq in i  belg ilab   c h iq is h ,  y a a n i  g ra d u iro v k a  qili  z a ru r.
T e r m o p a r a d a g i  to k n in g   y o 'n a li s h i   t e r m o p a r a   u c h l a r i d a g i  
te m p e ra tu ra la r farqini  k a m ay tirish g a h a ra k a t q ilad i:  issiq k o n ta k td a  
issiq lik   y u tila d i,  sov u q   k o n ta k td a   issiqlik  ajra lib   c h iq a d i  (P e lte  
effek ti),  issiq lik  e le k tr to k i b ila n   issiq  k o n ta k td a n  so v u q  k o n ta k tg a  
tash ilad i.
S a v o l  va   m a s a la la r
58.1.  Elektronlarning  m etaldan chiqish ishi deb  nim aga aytiladi?
58.2.  Ichki va tashqi kontakt potensiallar farqi deb nimaga aytiladi?
58.3.  T erm o EY U K  nimalarga bog‘liq?
58.4. Term oparaning graduirovkasi deb  nimaga aytiladi?
5 9 - § .   T e r m o e l e k t o n   e m i s s i y a   v a   e l e k t r o n   l a m p a l a r
M e ta lld a g i  e rk in  e le k tro n la r y o ru g 'lik  fo to n la rin i y u tib ,  m e ta ll 
s irtid a n   c h iq ib   k etish i  m u m k in ,  b u   h o d is a   fo to e ffe k t  d e b   a ta la d i. 
F o to n   e n e rg iy a si  ha>  b u  ja r a y o n d a   e le k tr o n n i  m e ta lld a n   c h iq is h  
ishi  ecp ga va e le k tro n n in g  n atijaviy E k k in etik  energiyasiga sarflanad i:
hco  = ecp + E k . 
(59.1)
F o to n   e n e rg iy asi  k a m a y g a n i  sari  E k  h a m   k a m a y ib   b o ra d i  va 
n ih o y a t fo to e ffe k tn in g   qizil  c h e g a ra s id a  fo to n n in g   energ iy asi  fa q a t
c h iq is h   ish ig a   etad i:  h a q  =  ecp  C h a s to ta   со  b u n d a n   k ic h ik   b o 'ls a ,
fo to e ffe k t  k u z a tilm a y d i.
F o to e ffe k tn in g   b u n d a y   tu s h u n tir ilis h i  A .E y n s h te y n g a   (1 9 0 5 - 
yil)  te g ish li  b o 'lib ,  b u n d a   o lim   h o d is a n i  b irin c h i  m a rta   y o ru g 'lik  
k v a n tla ri  h a q id a g i  ta s a w u r la r   a s o s id a   tu s h u n tir g a n ,  a y n a n   sh u  
ishi  u c h u n   N o b e l  m u k o fo tin in g  s o v rin d o ri b o 'lg a n .  S h u n d a y  q ilib  
fo to e ffe k tn in g   x o ssa la ri  b ir   ta ra fd a n   fo to n la m in g   m a v ju d lig in i

is b o tla s a ,  ik k in c h i  t o m o n d a n   e le k tr o n la rn in g   m e ta ld a n   c h iq is h  
ish in i  o 'lc h a s h   im k o n in i  b e ra d i.
K lassik  t a s a w u r l a r  b o 'y ic h a   m e ta ld a g i  e rk in   e le k tr o n la r g a z  
m o le k u la la ri  kabi  issiq lik  h a ra k a tid a  b o 'lg a n ,  M ak svell  ta q s im o tig a  
b o 'y s u n a d ig a n  z a rra c h a la r sistem asid ir.  M aksvell ta q sim o ti  b o 'y ic h a  
e le k tr o n la rn i  o ra s id a   o z   m iq d o r d a   m e ta lld a n  c h iq is h   e n e rg iy a sig a  
ega  b o 'lg a n   e le k tr o n la r   h a m   u c h ra y d i  v a  u la r   m e ta lld a n   c h iq ib  
ketadi.  B u  ja ra y o n  term oelektron em issiya d eb  atala d i. T e rm o e le k tro n  
e m is s iy a n in g   in te n siv lig i  b ir  ta ra fd a n   c h iq is h   ish ig a   b o g 'liq  b o 'ls a , 
ik k in c h i  ta r a f d a n  te m p e r a tu r a g a  b o g 'liq :  in te n s iv lik   o rtis h i  u c h u n  
te m p e r a tu ra   y u q o riro q ,  c h iq is h   ishi  k ic h ik ro q  b o 'lis h i  kerak.  L ekin 
o d a td a g i  te m p e r a tu r a la r d a   (300  )  e m issiy a   in te n siv lig i  s h u n c h a lik  
k ic h ik   b o 'la d ik i,  h o d is a n i  se z ish   m u m k in   b o 'lm a y d i.  h o d is a n i 
se z ish   u c h u n   m a h s u s   s h a r o it  k erak :
•  E le k tro n n in g   c h iq is h   ishi  k ic h ik ro q   b o 'lg a n   m e ta ll;
•  Y u q o ri  te m p e r a tu r a ;
•  M e t a ll d a n   c h iq q a n   e le k tr o n la r n i n g   u n d a n   u z o q l a s h i s h i  
u c h u n   s h a ro it.
M e ta lla r  o r a s id a   se z iy   e le k tr o n la rn in g   c h iq is h   ish i  k ic h ik lig i 
b ila n   a jra lib   tu ra d i  v a  e le k tr o n ik a d a   q o 'lla n ila d i.  K o 'p   h o lla rd a  
p o 'l a t ,  n ix ro m   k a b i  o 'tk a z g ic h la r n in g   sirti  n o d i r   m e ta ll  b o 'lg a n  
sez iy   b ila n   q o p la n a d i.  M e ta lln i  q iz d iris h   u c h u n   u n d a n   e le k tr  to k i 
o 'tk a z ilib ,  Jo u l  issiqligi  b ila n  q iz d irila d i.  E m issiy a  e le k tro n la rin in g  
e r k in   h a r a k a t l a n i s h i   u c h u n   m e ta ll  v a k u u m li  s h is h a   k o lb a g a  
jo y la s h tir ila d i,  v a k u u m   k o lb a d a g i  h a v o n i  m a x s u s   n a s o s la r  b ila n  
s o 'rib  hosil q ilin ad i.  B u n d a y  a sb o b   1905-yilda J .F le m in g  to m o n id a n  
« o 'z g a ru v c h a n  to k n i  d o im iy  to k k a  a y la n tiru v c h i  a sb o b »  n o m i  b ila n  
y aratilg a n  va e le k tro n ik a  asrin in g  p o y q a d a m i b o 'lg a n ,  hozirgi  p a y td a  
e le k tr o n   la m p a ,  y o k i  e le k tr o v a -
k u u m l i   d io d   d e b   a t a l a d i   ( 5 9 .1 -  
— 

I
i h t i r o c h i   T . E d i s s o n   t o m o n i d a n  
k a s h f   e tilg a n .  L e k in   E d is s o n   b u
ra s m ).
T e r m o e le k tro n   e m iss iy a  b u y u k  
r—
h o d is a   a h a m iy a tin i  y e ta rli  a n g la -  L

b o 'l g a n i   h o l d a ,   e m is s iy a   h o d is a s ig a   p a t e n t   o l m a g a n .  L e k in  
te rm o e le k tr o n   e m issiy a   h o d isa s i  b a ’z a n  u n in g   ism i  b ila n   « E d isso n  
effekti»  d e b   a ta la d i.  T e r m o e le k tro n   e m is siy a   h o d is a s in i  n a z a riy  
ji h a t d a n   O .R ic h a r d s o n   (19 0 2 )  o 'r g a n ib  c h iq d i.  Z a rra la rn i  te z lik la r 
b o 'y ic h a   M a k sv e ll  ta q s im o tig a   a s o s a n ,  R ic h a r d s o n   e n e rg iy a s i 
c h iq is h   is h id a n   k a tta   b o 'lg a n   e le k tr o n la r s o n in i  s ta tis tik  h is o b la b , 
q u y id ag i  n a tija g a  kelg an :
  =  A T 2  exp(-e< p/ k T ) .  
(59.2)
Bu y e rd a  j  —   em issiy a e le k tro n la rin in g   to k  z ic h lig i,  ecp —  e le k tro n ­
la rn in g   c h iq is h   ish i,    —  d o im iy   k o e ffitsiy e n t.
S .D e s h m a n   (5 9 .2 )  fo r m u la   k v an t  fizik a si  n u q ta i  n a z a rid a n  
h a m   to 'g 'r ilig in i  ta s d iq la b ,  A  =  120/1 /  sm 2K 2  k o e ffitsiy e n tn i  n a z a ­
riy  h is o b la g a n ,  s h u n in g   u c h u n   fo rm u la   R ic h a rd s o n  
D e s h m a n  
fo r m u la s i  d e b   a ta la d i.  C h iq is h   ish i  ecp  =  1.97eK  (ts e z iy n in g   p a r a -  
m e tr i) ,  t e m p e r a t u r a    =   ЗООЛ"  d e s a k ,  R ic h a r d s o n  
D e s h m a n  
fo r m u la s ig a   k o 'r a     =  ю ~2b A /  sm 2  (b u   n a tija g a   k o 'r a   1  s m 2  s irtd a n  
107 s d a v r d a   b i t t a   e le k tr o n   c h iq is h i  k e ra k ).  E m is s iy a   m a t e r ia li -  
n in g   t e m p e r a tu r a s i n i  1300ЛГ ga  y e tk a z s a k ,  e m is s iy a   to k   z ic h lig i 
j  = 4 .7A/sm2  g a y etad i,  te m p e ra tu ra n in g  4— 5  m a rta  o sh ish i  n atijasid a 
e m is s iy a   26   ta rtib g a  o s h d i.  D e m a k ,  e m issiy a  to k la rid a n  te x n ik a d a  
f o y d a la n is h   m u m k in   b o 'l is h i   u c h u n   e m is s iy a   m a n b a i  a lb a tta  
qizdirilishi k erak  ekan.  S h u n g a  o 'h s h a b ,  em issiya intensivligi  ch iq ish  
is h in in g   q iy m a tig a   h a m   k u c h li  b o g 'liq d ir.
( R ic h a r d s o n   —  D e s h m a n   fo rm u la si  y a n a   y a r im o 'tk a z g ic h -  
lardag i te m p e r a tu ra   bilan  b o g 'liq  o 'tk a z u v c h a n lik  e le k tro n la r so n in i 
h is o b la s h d a   h a m   q o 'lla n ila d i.  B u n in g   s a b a b i  s h u n d a k i,  o 'tk a z u v ­
c h a n lik   e le k tr o n la r n in g   s o n i  h a m ,  te r m o e le k tr o n la r   so n i  h a m  
a so siy   z o n a d a g i  e le k tr o n la rn in g   b ir q ism i  —  e n g  k a tta   e n e rg iy a lik  
e le k tr o n la r n in g   b ir  h o ld a   c h iq is h   ish in i  b a ja rib ,  b o s h q a   h o ld a  
ta q iq la n g a n   z o n a n i  s a k ra b   o 't i s h   b ila n   y u q o ri  e n e rg iy a lik   h o la tg a  
o 'tis h i  b ila n   b o g 'liq .  B ir-b irig a   o 'h s h a s h   s ta tis tik   m a s a la la r  b ir 
y e c h im g a   k e ltirila d i.)
E le k tro v a k u u m li  d io d   b ir   ta ra fd a n   e le k tro n   e m is s iy a n i  o 'r g a ­
n ish   v o s ita s i  b o 'l s a ,  ik k in c h i  ta r a f d a n   e le k tro n   e m is s iy a n i  q o 'lla -  
n i s h i d i r .  D a s t l a b   e m is s i y a n in g   l a m p a d a g i  k u c h l a n i s h     g a  
2 7 4

b o g 'la n is h in i ta h lil etay lik .  E le k tro n  
la m p a  elek tr s x e m a d a   5 9.1-ra sm d a g i 
k a b i  b e lg ila n g a n   b o 'l s a d a ,   k o n s - 
tr u k tiv jih a td a n  b o s h q a c h a  y asaladi.
M a s a la n ,  e m i t te r   ta r a n g   to rtilg a n  
v a to k   o 'tk a z ib  q iz d irila y o tg a n  s im - 
d a n   ib o ra t b o 'la d i.  E m itte rn i  q iz d i- 
ru v c h i  to k n i  o s h ir ib ,  a n o d   to k in i 
o s h iris h   m u m k in .  E m is s io n   e le k ­
tr o n la r n in g   y e tib   b o ris h i  y e n g ilro q  
b o 'lis h i  u c h u n   k o ll e k to r   e m itte rn i  o 'r a b   tu ru v c h i  s ilin d r   s h a k lid a  
y a sa la d i.  S ilin d r n in g   ra d iu s i  k ic h ik ro q   b o 'ls a ,  o r tiq r o q   e m is s io n  
to k k a   e r is h i s h   m u m k in .   A n o d   to k i n in g   ta s h q i  k u c h l a n i s h g a  
b o g 'la n is h i  ( 5 9 .2 - r a s m )   d io d n in g   v o lt 
a m p e r   x a ra k te ris tik a s i 
dey ilad i.
T a s h q i  q a r s h ilik   c h e k s iz   k a tta   b o 'ls a   (y o k i  ta s h q i  z a n jir   u z ib  
q o 'y ils a )  a n o d   to k i  n o lg a   a y la n ib ,  e le k tr o n la r   c h iq a r g a n   e m i t te r  
m u s b a t,  e le k tr o n la r n i  q a b u l  q ilg a n   k o lle k to r  m a n fiy   z a ry a d la n ib  
q o la d i,  u la r   o r a s id a   d o im iy ,  q iy m a ti  e m it te r   h a r o r a tig a   b o g i i q  
b o 'lg a n   k u c h la n is h   h o sil  b o 'la d i.  B u   k u c h la n is h   to k n i  b e k itu v c h i 
k u c h la n ish  d eb   a ta la d i.  T a sh q i q a rsh ilik n i  k a m a y tirib   b o rsa k ,  ta sh q i 
z a n jird a   O m   q o n u n ig a   k o 'r a  to k   (a n o d  to k i)  p a y d o   b o 'la d i,  e m itte r  
va  k o lle k to r o ra sid a g i  to k k a   to 's q in lik  q ilu v ch i  k u c h la n ish   k a m a y ib , 
u la r o ra s id a  e m is siy a   e le k tro n la rin in g   o q im i  p a y d o  b o 'la d i.  B u  to k
5 9 .2 -ra sm d a  k o o rd in a ta   b o s h id a n  c h a p d a  tasv irlan g a n .
Z a n jir d a   h o s il  b o 'l g a n   to k   b ir o r   m a q s a d d a   f o y d a la n ilis h i 
m u m k in .  D e m a k  e le k tro n  em issiya vositasida bironta h ara ka tla n u vch i 
q ism la ri  b o 'lm a g a n   to k   m a n b a i  y a ra tilis h i  m u m k in   e k a n .  U n d a  
e m itte rn i  q iz d iris h   u c h u n  s a rfla n g a n   is siq lik  e n e rg iy a si  t o 'g 'r i d a n  
t o 'g 'r i   e le k tr   e n e r g iy a s ig a ,  e le k tr  to k ig a   a y la n tir ila d i.  B u n d a y  
q u rilm a   te r m o e m is s io n   to k   m a n b a i  d eb   a ta la d i,  u  real  a h a m iy a tg a  
eg a  b o 'lis h i  u c h u n   y e ta rli  q u w a tg a ,  fo y d a li  ish   k o e f its iy e n tig a , 
iq tso d iy  s a m a ra d o rlik k a   ega b o 'lish i  kerak.
T e r m o e l e k t r o n   t o k   m a n b a in in g   h a r a k a t l a n u v c h i   q is m la r i 
b o 'lm a g a n i  u c h u n   e m itte r n i  is itis h ,  k o lle k to rn i  so v itis h   a m a lg a  
o s h g a n d a   tin im s iz   y illa b   ish la s h i  m u m k in .  M a n b a n in g   b u n d a y

is h o n c h li  b o 'lis h i  ay n iq sa k o sm ik  s h a ro itd a   m u h im   a h a m iy a tg a  ega 
va  k o sm ik   k e m a la rn in g   a y r im la r id a   te rm o e m is s io n   to k   m a n b a i 
q o 'lla n ilg a n .  E m itte r   u c h u n   issiq lik   m a n b a i  s ifa tid a   ra d io a k tiv  
m o d d a   q o 'lla n ilg a n ,  k o lle k to r  k o sm ik   k e m a n in g   so y a   ta ra fid a  
jo y la s h ib ,  fa z o g a   issiq lik   e le k tr o m a g n it  t o 'l q i n la r i n i   c h iq a r ib , 
so v itilg a n   (k o s m ik   fa z o n in g   te m p e r a tu ra s i  re lik t  n u rla n is h   b ila n  
belgilanadi v a  2.3K  ga teng).  K elajakda em ittern i  k o 'z g u la r y o rd a m id a 
y ig 'ilg a n   Q u y o s h   n u rla ri  y o rd a m id a   isitish   re ja la ri  b o r ,  b u n d a  
e le k tr e n e rg iy a   Q u y o sh   n u rla ri  e n e rg iy a s i  h is o b ig a   y a ra tila d i.
Q u y o s h  d o im iy isi    =  1.3  k W / m 1  P o y tin g  v e k to rin in g   m o d u - 
lid a n   ib o ra t  b o 'l ib ,  b irlik  y u z a g a   tu s h a y o tg a n   Q u y o s h   n u r la n is h i-  
n in g   q u w a t i n i n g   b ild ira d i.  A tm o sfe ra   b u   q u w a tn in g   b ir   q is m in i 
a k s la n tiris h i  va  y u tish i  h iso b ig a   Y e r  s irtid a   q u y o s h   d o im iy i  k a ­
m a y a d i.  K o s m o s d a  esa   b u n d a y   c h e k lo v  y o 'q .  E m itte r  v a   k o lle k to r 
s irtin i  o s h ir ib   ix tiy o riy   k a tta   Q u y o s h   q u w a ti n i   y ig 'is h   m u m k in .
T e rm o e m is s io n  to k  m a n b a in in g  k o sm o sd a  q o 'lla n ilish in i  q u lay  
to m o n i  s h u n d a n   ib o ra tk i,  e m itte r   va  k o lle k to r  o ra sid a g i  v a k u u m  
u   e rd a   ta b iiy ,  v a k u u m n i  u s h la b   tu ru v c h i  n o z ik   v a  o g 'i r   s h is h a  
id ish   k e ra k   e m a s   (d e m a k   e m itte r  va  k o lle k to r s irtla rin i j u d a   k a tta  
q ilish   m u m k in ) ,  n a s o s la r  y o r d a m id a   h a v o n i  s o 'r i b   o lis h   h a m  
z a r u r   e m a s .
Q u y o s h   e n e rg iy a s id a n   e le k tr  o lis h   u c h u n   f o to e f fe k td a n   h a m  
f o y d a la n is h   m u m k in .  M a s a la n ,  E — 2  E Y U K   h o sil  q ilin m o q c h i, 
e le k tr o n la rn in g   c h iq is h   p o te n s ia li  —  1  K b o 'ls in .  U n d a   c h a s to ta s i 
h v  
>  3 eV   s h a r tn i  q a n o a tla n tiru v c h i  f o to n la r   e le k tr o n la rn i  e m it-  
te rd a n  k o lle k to rg a  o 'tk a z ib ,  to k   m a n b a ig a   hissa q o 's h is h i  m u m k in . 
B u n in g   u c h u n   e m itte r  va  k o lle k to r  o 'z a r o   p a ra lle l  v a  y a q in  jo y la -
s h i s h i,  t e r m o e le k tr o n   e m is s iy a  
k u z a tila d ig a n   s h a r o itg a   o 'x s h a b , 
М П а-  e m *t t e r   v a  k o l l e k t o r   o r a s i d a  
v a k u u m   b o 'lis h i  k erak .  K o lle k to r 
s h a f f o f   b o 'l i b ,  n u r i a r   k o lle k to r  
Firitic-  o r c la l* 
e m itte rg a  tu s h ib ,  fo to e ffe k t 
h o s il  q ils a ,  m a q s a d g a   m u v o fiq
59.3-rasm.
 
b o 'la d i  (5 9 .3 -ra s m ).

F o to e f f e k tn in g   c h e g a r a v iy   t o 'l q i n   u z u n l i g i n i   h is o b la s a k : 
X  =  c / v   <  c h / l e V   =  400/7/и  .  Y a ’n i  Q u y o s h   n u rla n is h id a g i  b u tu n  
y o ru g 'lik   va  u ltr a b in a f s h a   n u ria r ,  n u rla n is h   e n e rg iy a s in in g   a s o s iy  
q ism i  to k   m a n b a ig a   h issa   q o 's h is h i  m u m k in   va  u n in g   F I K  j u d a  
y u q o ri,  m a s a la n ,  50%   b o 'li s h i  m u m k in .  I n t e r n e t d a   c h iq is h   ish i 
y u q o rid a g i  h is o b d a   q o 'll a n il g a n   l e V  d a n   h a m   k ic h k in a ,  0 .4 e K  
b o 'l g a n   n a n o u g le r o d   m a te r ia li  h a q id a   m a ’lu m o t  to p is h   m u m k in . 
B u n d a y   m a te ria l  in fra q iz il  n u r ia r   e n e rg iy a s in in g   k a tta   q is m in i 
h a m  elek tr en e ig iy asig a a y lan tirish g a x iz m a t qilishi  m u m k in .  B u n d a y  
fo to e le k trik   q u rilm a la rd a   y u q o ri  te m p e r a tu r a g a  h a m   z a r u r a t y o 'q .
O 'q u v c h ig a   tu s h u n tir is h   n u q ta i  n a z a r id a n ,  te r m o e le k tr o n   to k  
m a n b a in i  b irin c h i  b o 'lib  b a y o n  etdik.  L ek in  ta rix a n  ele k tro v a k u u m li 
d io d   b o sh q a   m u h im  v a z ifa la m i  b ajarg an .  T a sh q i k u c h la n ish   m a n b a i 
v o sita sid a   d io d n in g  e m itte r ig a   m a n fiy ,  k o lle k to rig a   m u s b a t  k u c h ­
la n is h  b e rilsa ,  b u   a n o d  to k in in g   o sh is h ig a  o lib   k elad i  (5 9 .2 -ra s m d a  
k o o r d in a ta   b o s h id a n   o 'n g   ta ra f).  E m itte r   te m p e r a tu r a s i  d o im iy  
b o 'lg a n i  h o ld a  to k   k u c h i  k u c h la n is h g a  q u y id a g ic h a  b o g 'liq  e k a n :
I   = C U 2/ 2 . 
(59.3)
Bu yerd a  С elek tro d la rn in g  shakli va o 'lc h a m la ri,  e m itte r m a te ria lig a  
b o g 'liq   b o 'lg a n   d o im iy .  B u n d a y  b o g 'la n is h   B o g u sla v sk iy  —  L e n g - 
m y u r q o n u n i,  y o k i  3 /2   q o n u n i  d eb   a ta la d i.  K u c h la n is h n in g   k a tta  
q iy m a tla rid a  to k n in g  to 'y in is h i  k u z a tila d i.
T o k n i  k u c h la n ish g a  b u n d a y  b o g 'la n is h in i  q u y id a g ic h a   iz o h la sh  
m u m k in .  T a s h q i  k u c h la n i s h   b o 'l m a g a n i d a ,   e m is s iy a   q ilg a n  
e le k tr o n la rn in g   b i r   q is m ig in a   k o lle k to rg a   b o rib   y e ta d i.  T a s h q i 
(m u sb a t)  k u c h la n ish  k o lle k to ig a  b o rib  e ta d ig a n  em issiy a e le k tro n la ­
rin in g   s o n in i  o s h ira d i.  T a s h q i  k u c h la n is h n in g   k a tta   q iy m a tla r id a  
e m issiy a   e le k tr o n la rin in g   b a rc h a s i  k o lle k to rg a   b o rib   y e tib ,  a n o d  
to k in in g   to 'y in is h i  k u z a tila d i.  T o 'y in is h   to k in in g   q iy m a ti  e m i t te r  
te m p e ra tu ra s ig a  va  sirtig a  R ic h a rd s o n   —  D e s h m a n   fo rm u la s i  b ila n  
b o g 'liq d ir.
E le k tro v a k u u m li  d io d g a   m u s b a t  k u c h la n is h   b e r ilg a n d a   to k  
o 'tk a z a d i,  m a n fiy  k u c h la n is h   b e rilg a n d a   to k o 'tk a z m a y d i.  S h u n in g  
u c h u n   u n in g   d a s tla b k i  q o 'lla n is h i  —  « o 'z g a ru v c h a n   to k n i  d o im iy  
to k k a   a y la n tiris h »   d a n   ib o ra t  b o 'lg a n .  E le k tro v a k u u m li  d io d g a , 
e m i t t e r   v a   k o lle k to r   o ra s ig a   m e ta ll  t o 'r   k ir itib ,  a n o d   t o k in i

b o s h q a r u v c h i  k u c h li  v o sita   h o sil  q ilin a d i.  B u n d a y   q u r ilm a   u c h  
e le k tr o d li  la m p a   d e b   n o m la n a d i.  T o ‘r  te s h ik   b o 'lg a n i  u c h u n  
e m itte r d a n  c h iq q a n   e le k tr o n la rn in g   o z  q is m i  u n g a  tu s h a d i,  a so s iy  
q ism i  ilg arig id ek ,  k o lle k to rg a   b o rib   e ta d i.  L e k in   t o ‘r  e m itte rg a  
y a q in ro q   tu rg a n i  u c h u n ,  u n g a   b e rilg a n   m u s b a t  k u c h la n is h   a n o d  
to k in i  o s h ir a d i,  m a n fiy   k u c h la n is h   a n o d   to k in i  k a m a y tir a d i, 
t o ‘rn in g   k u c h la n is h in i  a n o d   to k in in g   q iy m a tig a   t a ’siri  e m i t te r  v a 
k o lle k to r  o ra s id a g i  k u c h la n is h g a   n is b a ta n   a h a m iy a tliro q   b o ‘lib 
q o la d i. T o 'ig a  k u c h siz  sig n a lla m i  u la b   (m a s a la n   a n te n n a  v o sita sid a  
tu tilg a n  e le k tr o m a g n it t o 'l q in la m i) ,  a n o d  to k in in g  k u c h li  o 'z g a r i-  
sh ig a erish ish   m u m k in .  S h u n d a y  qilib ,  u c h  elek tro d li la m p a  k u c h siz  
s ig n a lla rn i  k u c h a y tiru v c h i  e le m e n t  b o ‘lib  x iz m a t  q ilad i.
U c h   elek tro d li  la m p a n in g  y a ra tilis h i  e le k tro n ik a  asrin i  b o sh la b  
b e rd i.  R a d io ,  te le v id e n iy e ,  tu rli  a lo q a   v o s ita la ri,  ra d io lo k a ts iy a , 
n ih o y a t  k o m p y u te rla r n in g   d a stla b k i  tu rla ri  b a y o n   e tilg a n   e le k tr o n  
la m p a la rg a  a s o s la n g a n   ed i. Y a rim o 'tk a z g ic h li  d io d  v a tra n z is to r la r 
u la m in g  v az ifasin i b a ja ru v c h i  ix c h a m  va e n e rg iy an i te jo v c h i  keyingi 
a v lo d   e le k tr o n   q u r ilm a la r i  b o ‘ld i.  Y a r im o 'tk a z g i c h l i   d i o d   va 
tra n z ito r la r n i  in te g ra l  sx e m a la rd a   y a ra tila   b o s h la s h i  b ila n   e le k tro n  
a s b o b la rn in g   riv o jla n ish in in g   z a m o n a v iy  p o g 'o n a s i b o s h la n d i.  B ir 
in te g ra l  s x e m a d a   b a ’z a n   m illia r d d a n   o rtiq   e le k tro n   e le m e n tla r  
y a ra tila d i. Z a m o n a v iy  e le k tro n ik a  y u tu q la rin i  b u  y erd a  b a y o n   etish  
u c h u n   jo y   y e tm a y d i.
S a v o l va   m a s a la la r
59.1.  R ichardson-D eshm an formulasi nim ani  ifodalaydi?
59.2.  Fotoeflektdan tok m anbai hosil qilish uchun qanday foydalanish 
m um kin?
59.3.  U ch elektrodli lam paning elektron  lam padan farqi nim ada?
6 0 - § .   О Ч а   о ‘t k a z u v c h a n l i k
O 't a   o 'tk a z u v c h a n lik   ( 0 ' 0 ‘)  ta b ia tn in g   n o d ir  h o d is a s i  b o 'lib , 
p a s t  h a r o r a td a   o d d iy   m e ta ll  e le k tr   q a rs h ilig i  n o lg a   a y la n is h i, 
o 'tk a z u v c h a n lig i  c h e k s iz   b o 'lib   q o lis h id a n   ib o ra t.  O 'O '  h o la tig a

o ‘tis h   te m p e r a tu ra s i  Tk  —   k ritik   te m p e r a tu r a   d e b   a ta la d i  v a  0 ‘0 ‘ 
n in g   m u h im   x a ra k te ris tik a s i  h is o b la n a d i.  Y u q o ri  te m p e r a tu r a d a  
m o d d a   o d d iy   h o la td a   b o 'l s a   ( m e ta ll,  y a r im o 't k a z g i c h ,  h a t t o  
d ie le k trik ),  te m p e r a tu r a   k ritik   te m p e r a tu r a d a n   p a s a y g a n d a   o 't a  
o 'tk a z u v c h a n   h o la tg a  o 'tis h i  k u za tilad i.  M o d d a n in g  e le k tr x ossalari 
o 'z g a ris h i  b ila n   b irg a   issiq lik   s ig 'im i,  m a g n it  v a  b o s h q a   x o ssa la ri 
h a m  o 'z g a ra d i. T e rm o d in a m ik a  n u q ta i  n a z a rid a n  bu  ik k in ch i tu rd ag i 
(issiq lik   y u tilm a s d a n   r o 'y   b e r a d ig a n )  fa z o v iy  o 'tis h d ir .
O 'ta  o 'tk a z u v c h a n lik  hodisasi  b irin c h i  b o rg o lla n d  fizigi  K a m e r- 
lin g  —  O n n e s to m o n id a n   1 9 1 1-yili k u z a tilg a n  edi.  Bu o lim  g a z la m i 
s u y u ltir is h d a   m u v a ffa q iy a tg a   e rish g a n lig i  b ila n   m a s h h u r.  B irin c h i 
b o r g e liy  g a z in i  s u y u ltirg a n   o lim ,  s u y u q g e liy  y o rd a m id a  b e n ih o y a  
p a s t  h a r o ra tla rn i  h o s il  q ilish g a   e ris h d i.  S h u   b ila n   b irg a   o lim la r  
o ra s id a  b irin c h i  b o 'lib   b u n d a y  p a s t,  a b so ly u t n o lg a y aq in  h a r o ra td a  
m o d d a  xossalarini o 'lg a n is h  im koniyatiga ega b o 'ld i.  Past haro ratlard a 
s im o b   q a r s h ilig in i  o 'r g a n a y o t i b ,   K a m e r lin g   —  O n n e s   4 .1 5 K  
te m p e r a tu r a d a   q a r s h ilik n in g   sa k ra b   k a m a y is h in i  k u z a tg a n   o lim , 
b u n i  sim o b n in g  y an g i  h o la tg a  o 'tis h i b ila n   tu s h u n tir d i  ( 6 0 .1 -ra sm ). 
B u   h o la tn in g   a so siy   x a ra k te ris tik a s i  —  e le k tr   q a r s h ilik n in g   n o lg a  
a y la n is h id a n   ib o ra t,  b u n d a y   o 'z g a r is h   r o 'y   b e r a d ig a n   h a r o r a tn i 
T k -  k ritik  te m p e r a tu r a   d e y ila d i.  B u  h a r o r a td a   m o d d a n in g   issiq lik  
s ig 'im i  h a m   k eskin  o 'z g a r a d i  (ra sm d a g i  ik k in c h i  g ra fik k a   q a ra n g ). 
K e y in c h a lik  iz la n is h la r b u   h o d is a   b o s h q a   m e ta lla rd a ,  m e ta lla rn in g  
q o tis h m a la rid a ,  a y rim  y a r im o 'tk a z g ic h la rd a ,  p o lim e rla rd a ,  h a tto k i 
o d a td a g i  h o la td a   d ie le k trik   b o 'l g a n   k e ra m ik   m o d d a la r d a   h a m

k u z a tilg a n .  A y rim   m o d d a la r n in g   k ritik  h a r o ra ti  q u y id a g i ja d v a ld a  
k e ltirilg a n .
Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling