S. S. Sayyidqosimov marksheyderiyada geoaxborot tizimlar

13-rasm. GAT ning ish joyidagi texnik vositalari.
Tizimga raqamli informatsiyani kiritish texnik vositasi sifatida digitayzerlardan foydalaniladi. Xaritalarning grafikaviy unsurlari yoki qog‘ozda ifodalangan boshqa informatsion manbalarni maxsus kursor yordamida EHM operatori tomonidan raqamlashtirishni ta’minlovchiga uzatuvchi qurulmaga digitayzer_ deyiladi.
Muntazam tartibli to‘r yacheykalari (ko‘zlari) bo‘yicha informatsiyani qatorlar bo‘ylab avtomatik tarzda solishtirib o‘qiydigan va uzatadigan asbobga yoki qurulmaga SKANER deyiladi.
Digitayzer vositasida vektorli tasvir hosil bo‘ladi, ya’ni (x,y) koordinatalar va unsurlarni (ob‘yektlarni) identifikatsiyalash parametrlari to‘plami vektor sifatida tasvirlanadi. Boshqacha qilib aytganda barcha mavjud berilgan boshlang‘ich ma’lumotlar vekorlar to‘plami xolatiga keltiriladi.
Skaner vositasida esa rastrali tasvir hosil qilinadi, ya’ni u matritsa (to‘r) ni tashkil etuvchi ystun va qatorlar soni tasvir unsurining qiymati (piksel) bilan tavsiflanadi. Odatda piksel grafikaviy tasvir rangining kodini uziga saqlaydi [11,- b.10-12; 38,-b.39-40].
Digitayzer elektron grafikli planshet va indikatordan iborat bo‘lib, indicator sifatida kursordan (belgili plastinka) foydalaniladi. Xarita, fotosurat yoki boshqa qog‘ozda o‘z ifodasini topgan xujjat grafikli planshetning yassi yuzasiga joylashtiriladi.
Zamonaviy planshetlarda simlar to‘ri montaj qilingan bo‘lib, ular kursor ilg‘ab olishi (payqashi) uchun magnit maydoni hosil qiladi. Ushbu to‘r digitayzerning koordinatalar sistemasini aniqlab beradi. Planshet yuzasi bo‘ylab harakatlanadigan indikatorning o‘rni kompyuterda belgilanib, (x,y) koordinatalari 0,1 mm aniqlikda topiladi.
Ba’zi bir planshetlarda koordinatalarni o‘zgartirish funksiyasiga ega bo‘lgan moslamalari bo‘ladi va ular ma’lumotlarni asosiy prosessorga uzatgunga qadar qayta ishlash imkonini yaratadi. Hozirgi kunda informatsiyani tizimga kiritish uchun maxsus dasturlar (Arc Info) ishlab chiqilgan va ular qayd qilingan barcha funksiyalarni bajarishni o‘z zimmasiga olgan. Odatda kursorda boshqaruv knopkalari (4tadan 17 tagacha) joylashtirilgan bo‘lib, ular planshetdan kompyuter displeyi va klaviaturasiga e‘tiborni almashtirmasdan tizimni nazorat qilsh imkonini yaratadi. Grafikli planshetlar 25x25 dan 200x150 sm (A4-A0 formatlar) o‘lchamlarda bo‘ladi.
Tasvirlarni tizimga kiritish uchun elektromexanik skanerlar qo‘llaniladi. Sharda skanirlaydigan qurulma yorug‘lik manbai va fotodektordan iborat bo‘lib, oynali tekislik ostida joylashtirilgan bo‘ladi va uning vazifasi tekislikda joylashtirilgan tasvirlanadigan predmetdan qaytgan yoki o‘tgan yorug‘lik nurini yig‘ib olish. Skanerlanadigan materialga nisbatan qurilma ko‘ndalang yo‘nalishda harakatlanganda fotodetektor suratning bitta chizig‘ini skanerning siyraksizlanish darajasi belgilaydigan qadam bilan solishtirib o‘qiydi. Bunda suratdan qaytgan signallar solishtirib o‘qiladi va raqamli kodlarga aylantiriladi hamda rastra unsuri qatorini, ya’ni piksellarni tashkil etadi. Ularning soni tasvir kengligini skanerning siyraklashish darajasi nisbatiga teng. Skanerlash jarayonida skanerlash qurilmasi siljib rastra unsurlarining ya’ni, qatorlarini hosil qiladi. Skanirlash darajasi (unsur o‘lchami) ba’zi bir qurulmalarda 12,5 mkm, skanerlanayotgan tasvirning bir tomoni bir metrgacha bo‘lishi mumkin. Odatda skanerning siyraksizlik darajasi dyumda o‘lchanadi va 75 dan 1200 dpi gacha (bir dyumga to‘g‘ri keladigan nuqtalar soni) o‘zgaradi.
Skanerlash qurilmasida fotodetektorlar to‘plami mavjud bo‘lgan mexanizmlar borki, ular bir vaqtning o‘zida rastra qatorlarining bir nechtasi bo‘yicha ma’lumotlarni yig‘ib oladi. Skanirlanayotgan xujjat bo‘yicha harakatlanayotgan detektorlar to‘plami qatorlar tasmasini shakllantiradi. Shu yo‘sunda barcha ustunlar skanerlangandan keyin detector qatorning navbatdagi tasmasiga o‘tadi.
Skanerlashning har qanday usulida ham natijada raqamlar matritsasi hosil bo‘ladi. Bunda qatorlar va ustunlarning tartib raqamlari tasvirni raqamlashtirilgan nuqtalarining koordinatalari hisoblanadi, raqamlar signalni o‘zgartiruvchining siyraksizlanish drajasiga bog‘liq bo‘lib, nuqtaga 2, 8 yoki 16 bit o‘lchamdagi informatsiyaga ega bo‘ladi. Demak tasvirni oq-qora, yarimtonda yoki to‘liq rangda taqdim etish imkoniyati tug‘iladi. Bayon qilingan qurulmalar, kompakt disk, flesh disk, “sichqon” bilan birgalikda informatsiyani kiritish tizimini tashkil etadi va ular maxsus dasturlar vositasida boshqariladi.
Ma’lumotlarni bosib chiqarish tizimi yakka tartibdagi grafikaviy qurilmalar to‘plamidan iborat. Ular monitor (displey)- ekranda tasvirni ko‘z bilan ko‘rish (vizuallashtirish) va tahlil qilish uchun; printerlar- qatorlab qog‘ozga nashr qilish uchun; grafopostroitellar- xaritalar chizish uchun. Bu qurulmalar o‘z navbatida rastrali va vektorli bo‘lishi mumkin.
Rastrali qurilmalar bir xil o‘lchamli unsurlar bilan to‘ldiriladigan (chiziladigan) tasvirlarni ko‘radi. Bularga monitor ekrani va matritsali yoki rangni tizzillab o‘qishga moslashgan printerlar kiradi.
Vektorli qurilmalar (masalan grafopostroitel) areallarni buyab, chiziqlar chizish orqali tasvirlarni ko‘radi.
Vektorli tasvirlar ekranda (rastrli qurilmada) uni ko‘rsatish uchun rastraga aylantiradigan vektorli komandalar orqali harakatga keltiriladi.
Interfaol grafikli video qurilmalar foydalanuvchilarga ob‘yektlar va ular atrofidagi muhitni tanlash imkonini yaratadi. Monitor ekranida tasvirni ko‘rsatish uchun u EHM xotirasidan sekundiga 60-80 hatto 100 marotabagacha tezkor chaqiriladi. Tasvirning o‘zi ekranda belgilangan xolatlardagi tasvir unsurlari (piksel)larni yoritish orqali shakllantiriladi. Odatda tasvirning siyraksizlanish darajasi deb nuqtalar orasidagi minimal ilg‘ash mumkin bo‘lgan masofa yoki masofa birligiga to‘g‘ri keladigan, farqlash mumkin bo‘lgan chiziqlarning maksimal soni tushuniladi. Piksellar markazi orasidagi masofa monitoring nuqtali qadami deyiladi.
Ushbu masofa tasvirning ravshanligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Qadam qanchalik kichik bo‘lsa ravshanlik shuncha yuqori bo‘ladi. Odatda rangli monitorlarda qadam 0,28 mm ni tashkil etadi. Ekran monitorining ravshanligi qadam o‘lchami (zarra) yoki piksellarning qator va ustunlari soni bilan belgilanadi. Masalan 640x480, 800x600. Yuqori sifatli grafiklar uchun ekranlar 1280x1024 va undan ortiq bo‘lgan siyraksizlantirish darajasiga ega bo‘lishi kerak. Ekranning o‘lchami ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi va u 14 dan 21 dyumgacha bo‘ladi. Monitorlar nurli-elektron trubkali va suyuq kristalli bo‘ladi. Bugungu kunda uch o‘lchamli stereotasvir beradigan qurulmalar ham qo‘llanilmoqda.
Zamonaviy tezkor bosma uskunalarda lazer va kserografiyadan foydalaniladi. Ularning afzalligi 1 dyumga 300 dan 2000 gacha nuqta to‘g‘ri keladigan siyraksizlik darajasini ta’minlashda va natijada fotografiya yoki poligrafiya sifatiga ega bo‘lgan tasvirlarga erishishdir.
Ma’lumotlar bazasi va electron jadvallar bilan ishlash uchun Map Grafix, Fox Pro, MapII, Atlas Map Maker, Nubase, Exsell, Hyper card dasturlardan va matn redaktori Word dan foydalaniladi.
Zamonaviy geoaxborot tizimlarning afzalliklaridan biri bu boshqa kompyuterlar bilan aloqa vositasida bo‘lish ya’ni, bir guruh kompyuterlar tarmog‘i bilan ish olib borish. Bunda kompyuterlardan biri asosiy (server) hisoblanadi. Tarmoqda ish olib borilganda taqsimlangan maxsus ma’lumotlar bazasi yaratiladi va ish “klient-server” tizimida tshkil etiladi. Kompyuterlar tarmog’i lokal yoki global bo‘ladi. Buning uchun aloqa vositalari modemlardan foydalaniladi. (Masalan —Constation” yoki —Apple Link”).
Bugungu kunda Internet tarmog‘idan keng foydalanilmoqda. Buning uchun qayd qilingan texnik vositalar va maxsus dasturiy ta’minot zarur bo‘ladi. Internet tarmog‘i orqali GRID global resurs ma’lumotlar tizimiga kirish va undan foydalanish orqali 1:1000 000, 1:2000 000 masshtabli topografik xaritalar, atrof muhit to‘g‘risidagi ma’lumotlar, yer sun‘iy yo‘ldoshlaridan yuboriladigan kosmik suratlarni qabul qilib olish mumkin. [3,9,20,22,27,31,50,51].
GAT ning ish joyidagi texnik vositalaridan foydalanish va ularning dasturiy ta’minoti to‘g‘risidagi ma’lumotlar GAT texnologiyalarni tashkil qilishga bag‘ishlangan boblarda batafsil ko‘riladi.

4. 
   GAT da geografik ma’lumotlarni taqdim etish.
   

GAT asosan ikki xil ma’lumotlar turini o‘z ichiga oladi: ob‘yektlarning joylashishi o‘rni va xossasi;
joylashish o‘rni - geografik ob’yektlarning yer ustidagi fazoviy xususiyatini ifodalasa, xossasi sifat ko‘rsatgichlarini belgilaydi [37,-b.18-20].
Faraz qilaylik joy uchastkasida o‘rmon, ko‘l, daryo, yo‘l, uy va quduq mavjud bo‘lsin.
Joy uchastkasining modeli yoki xaritasi, mavjud ob‘yektlarni ma’lum bir simvollar (belgilar) dagi tasviridan iborat bo‘ladi, ya’ni quduq bu nuqta yoki
simvol, daryo va yo‘l bu chiziq, o‘rmon va yo‘l esa polygon (14-rasm).