Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

 
1 боб. САБЗАВОТ ЭКИНЛАРИ СЕЛЕКЦИЯСИНИНГ БИОЛОГИК 
АСОСЛАРИ 
 
1. Ўсимликларнинг систематик ва эколого-географик гуруҳлари ва 
навларинииг таркиби 
Маданий ўсимликлар систематикаси. Янги навлар яратищда мавжуд 
бўлган ҳар ҳил ѐвзойи ва маданий ўсимликлардан, шунингдек дураг айлаш 
йўли билан ва сунъий мутациялар натижасида ошгаациган ўсимлаклардан 
фойдаланилади. Айнан шуцдаи дастлабки матер налдан тўғри фойдал.шмоқ, 
учун ўсимликлар систематикасипи бштш зарур (ўсимликлар систематикаси 
ўсимгожларви таснифлаш, яьеи к..асеификациялаш тамойшитарини ишлаб 
чиқадиган ва ўсимдиклар дунѐсининг эвояюцияси асосида Ўсимликларнинг 
қон- ҳардошлик алоқалариии белгилаб берадиган фандир). 
Организмлар, уларнинг келиб чиқишидаги умумийликка қараб, 
гуруҳларга - тизимга солингаы таксонометрик бирликларга бирлаглтирилади. 
1969 йилда қабул қилинган ―Ҳалқ,аро ботаник номенқўлатура кодекси‖га 
мувофиқ, 23 та таксон белгиланган. Асосий систематик бирлиқ бу - турдир. 
Тур - келиб чиқиши жиҳатидан бир-бирига қон-қардош бўлган ва сифат 
тафовутлари билан бошқа турлардан ажралиб турадиган индивидлари 
мажмуасидир. Бир тўрнинг ўзига мансуб бўлган индивидлар бир-бирига 
ухшайди, бир- бири билан осон чатишади ва серпушт насл беради. Улар 
муайян лтроитларда яшашга мослашган бўлади ва шунга кўра муайян ареал 
ни эгаллайди. Тур - шундай бир популяцияки, унда мутация ва танлаш 
тўхтовсиз давом этиб боради. 
XVIII аерда швед олими К. Линней турларни белгилаш учун бинар 
номенклатурани таклиф этди, бинар номенклатура бир-бирига яқин турларни 
бир мунча йирик систематик гуруҳларга - туркумларга бирлаштиришга 
асосланган. Бу номенклатурада ҳар бир ўсимлик иккита лотинча сўз билан 

---

аталади. Бу сўзларнинг биринчиси - туркумнинг номи бўлиб, бош ҳарф 
билан, иккинчиси эса тур номини бшщиради ва кичик ҳарф билан ѐзилади. 
Масалан, бош пиѐз тури Allium cepaL. бодринг - Cucumus sativusL. деб 
белгиланади. 
Ботаник-систематиклар ўсимпиклар дунѐсининг изчил фило-генетик 
системасини яратар эканлар, одатда йирик таксонлар устида иш олиб 
борадилар ва ҳар бир зўрнинг шу системадаги ўрнини белгалаб чиқадилар. 
Бир-иккита турлар билан инитайдиган ва тур ичида талайгина хилма-
хиликларга дуч келиб турадиган селекцио- нерлар учун тур ичидага 
систематика ҳаммадан кўра кўпроқ диққатта сазовордир. Тур ичидаги энг 
йирик систематик бирлик кенжа турдир. У тўрнинг географик тарқалиши 
натижасида ѐки ўсиш ҳамда ривожланиш хусусиятларининг ўзгариши 
туфайли бошқалардан ажралиб, алоқйда бўлиб қолган қисмидир. Кенжа 
турлар тур-хилларга, яъни бир ѐки бир неча морфологик белгилари 
жиҳатидан бошқалардан фарқ қиладиган ва кенжа тур доирасида ўз ареалига 
эга бўлмаган иццивидаар гуруҳига бўлинади. Тур-хилар кенжа тур-хилларга 
- белгилари бирмунча чуқур ва синчиклаб тахдил қилиб, текшириб 
қурилганида бошқалардан ажралиб турадиган ўсимликлар гуруҳларига 
бўлинади. Тўрнинг энг сўнгга таксонометрик бирлиги - форма ѐки на 
морфологик белшлари жиҳатидан булсин ва на физиологик белгилари 
жиҳатидан булсин фарқ квшмайдиган, аммо бир хиддага баъзи белгилари 
генетик жиҳатдан табиати ҳар ҳил бўлган индивидлар гуруҳидир. 
Формаларни кенжа формаларга ажратиш ҳамдан-кам ҳолларда, бир хилдаги 
белгиларни генетик жиҳатдан тахдил қилиш мумкш бўлган махаллардагана 
қўллашшади. 
Ботаник систематика - маданий ўсимликларнинг турли-туман- лигани 
билиб олиш борасида қўйилади биринчи кадамдир, ҳолос. Амалий селекция 
учун тур ва тур-хиларнинг ўзинигина эм ас, балки ўсимликларнинг яшаш 
шароитларига мослашиб олишга алоқадор бўлган биологик хусусиятларини 
ҳам билши керак. 

---

Ўсимликларнинг турлари, одатда, айрим қисмлари ўзининг табиий 
шароитларига кўра фарқ қиладиган катта-катта ареалларни эгаллайди. Шу 
сабабдан, тўрнинг ареалнинг ҳар ҳил қисмларида ўсадиган вакиллари 
ўзларининг муайян шароитларда нормал яшашини таъминлаб берадиган ҳар 
ҳил мослаштирувчи хоссаларга эга бўлиши керак. Модомики шундай экан, 
муҳитининг шароитлари Ҳар ҳил бўлган каттақон ареални эгаллаган тур 
экологик жиҳатдан турлича бўлган шадивид гуруҳларининг мажмуасидир. 
Тўрнинг яшаш жойидаги шароитларга мослашувчанлигини таҳлил қилишда 
экологик классификация, экологик тасниф қўлланилади, унинг асосий 
категориялари тобелиги бўйича айтилганида экотип, экоэлемент ва 
изореагентдир. 
Экотип - экологик бирлик бўлиб, қандайдир бирор яшаш жойига 
мослашиб олишга ѐрдам берувчи муайян белгиларга эга бўлган якдн қон-
қардош ўсимлик гуруҳларини бирлаштиради. Маълум иқлим шароитларида 
яшашга мослашган экотиплар эдиэкотиплар дейилса, бошқа турдаги 
ўсимликлар билан биргаликда яшашга мослашган экотиплар биоэкотиплар 
деб юритилади. Экотип тур ичидаги мураккаб экологик бирлик бўлиб, бир 
ѐки бир нечта популяция- ; лардан ташкил топади. Уларнинг ичидаги айрим 
индивидларнинг мослашувчанлик даражаси ҳар ҳил бўлиши мумкин.