Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий
Download 3.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги
|
Меваларни йигиб-териб олиш, уруғларини ажратиш ва ишлаш. Қовоқ
мевалари, кечпишар ховун ва тарвуз мевалари Ҳосилининг асосий қисми етилган махалда, тез пишар тарвуз ва қўпгина навдаги ховун мевалари эса етилган сайин, бир неча марта узилади. Меваларни ўзиш муддатлари уларнинг етилганини хурсатадиган ташқи белгиларига қараб аниқданади. Уруғлих учун: тезпишар ховун навларида биринчи ва иххинчи сафарда узилган мевалар, ўрта пишар ховун ва эртанги ҳамда ўртолишар тарвуз навларида - иххинчи в а учинчи сафарда узилган мевалар олинади. Ўзбехистоннинг қуруқ ва иссиқ ихдим шароитларида полиз экинларининг уруғлих меваларини ўзиш муддатларини уларнинг етилганини кўрсатадиган ташқи аломатларидан кўра намлигига Қараб белгилаш кераклигини тадқиқотларимиз хурсатиб берди. уруғ и олинадиган меваларни, агар улар етилтиришга қўйилмай-диган бўлса, мана бундай махалларда ўзиб олиш керак: қовунни - ypyғ намлиги 40% ва меваси 40-50 кунлиқ тарвузни - ypyғ намлиги 50% ва меваси 40-50 кунлиқ қовоқни - ypyғ намлиги 35% бўлганида. Сабзавот экинларининг уруғлари ўсимликлардан ўзиб олинган аммо хали расо етилмаган меваларнинг ўзида туриб, обдон етилиб олиш хусусиянига эга. Биздаш маълумотларга Қараганда, қовун билан тарвузнинг ҳатто йигирма кунлик мевалари ва қовоқнинг кирк кунлик мевалари ҳам 30 кун давомида қўшимча равишда етилтириб ққўйиладиган бўлса, уруғлари 90-95% унувчан бўлиб қолади. Мевалар нечоғлик ѐш бўлса, қўшимча равишда шунча ўзоқ муддат етилтириб қўйишга мухтож бўлади. Крвун билан тарвузда йигирма кунлик мевалари 30 кун, ўттиз кунлик мевалари - 20 кун, кирк кунлик мевалари - 10 кун давомида қўшимча етилтириб қўйиладиида натижаси ҳаммадан яхши бўлиб чиқади. Ўзбекистоннинг сугориладиган дехқончилик шароитларида уруғлик меваларни барвақт йиғиштириб олиб, кейин қўшимча равишда етилтириб олиш экин майдонларини оралиқ экинлар учун эртароқ бўшатиш ва Тупроқни сифатли қилиб тайѐрлаб олишга имкон беради. Бу нарса полиз экинларини такрор экиб, етиштириш имконини ҳам туғдиради. Ялпи уруғчиликда қовун билан тарвузнинг уруғлик меваларини 40- 50 кунлик бўлган махалда ўзиб олиб 10 кун давомида қўшимча равишда етилтириб қўйиш, қовоқни эса, мевалари 70-80 кунлик бўлганида ўзиб, кейин 10-20 кун қўшимча етилтириш ҳаммадан маъқул. Қўшимча етилтириб олиш учун мевалар усти пана жойга ѐки поҳол солинган махсус майдончаларга бир қават қилиб териб қўйилади. Овқатта ишлатиладиган полиз экинлари меваларини йигаш- тиришда қандай механизация воситалари ишлатиладиган бўлса, уруғлик меваларини йиғиштириб олишда ҳам ўша воситаларнинг ўзи қўлланилади. Тез пишар ва ўрта пишар қовун ва тарвуз мевалари ҳар ҳил аравачалар, платформалар, ўзиюрар шассилар ва бортлари кўтарилмаган трактор прицеплари, шунингдек Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини механизациялаш Bä электрлаштириш институти яратган тарвуз ўзувчи машина ѐрдамида етилган сайин пешма-пеш, бир неча марта ўзиб олинади. Кеч пишар қовун ва тарвуз, шунингдек қовоқнинг ҳамма навларини суғориш тармоғи ва суғориш эгатлари текислаб чиқилганидан кейин бир йўла йиғиштириб олиш мумкин. Бу иш икки босқичда ўтказилади: аввал полиз экинлари меваларини терувчи УПВ-8 марҳали мослама ѐрдамида мевалар тагидан узилиб, уюм қилиб йиғилади, кейин меваларни уюмлардан олиб, транспорт воситаларига ѐки ypyғ ажратувчи машиналарга солинади. Ҳосил бир йўла йигаштирилганида росмана етилган ва қисман етилмаган мевалар узилади. Шу сабабдан мевалар ўзиб олинганидан кейин нечоғлик етилганига қараб сараланади. Етилганларидан ўша вақтнинг ўзида уруғи ажратиб олинади, етилмаганлари эса, ўзининг қанчалик етилмаганига қараб, турли муддат ичида душимча равишда етилтириб олинади. Қовун урурлари мевалардан дул билан ажратиб олинади. Доеваларни кесиб, дод иккига бўлинади ѐки ѐн томонидан учбурчак теШИД очилади. Уруғларни мева ичидан плаценталари билан бирга метал дошикҳар билан ажратиб олинади. Кичикрод партиядаги тарвуз урурлари дудца ажратилади, бунда меваларни дод икки паллага бўлиб, даллалари бочка устига урнатилган довургали рула устидан юргизилади. Пўстидан ажратилган тарвуз эти урурлари билан бирга дўзларининг диаметри 3-4 мм деладиган ралвирдан ўтхазилади. Катта партиядаги тарвуз урурлари полиз экинлари меваларини туграйдиган ИБК-5А мардали мослама ѐди СОМ-2А мардали урур ажратувчи ма1нина ѐрдамида ажратиб олинади. Бу машиналар меваларни турраб, турралган массасини турп, мева суви ва уруғларга ажратади. Крвун ва тарвуз урурлари мевалардан ажратиб олинганидан кейин катта ѐки кичикрод бочдаларда ўз суви билан бижгитиб қўйилади. Б ИЖРИТИШ 20°С ҳароратда - 4 кун, 30°С ҳароратда - 2 кун давом этади. Бижгиб бўлганидан кейин уруғлар дулда ѐки МОС-ЗОО марҳали машинада ювиб олинади. Ўзбекистан дишлод хўжалигини механи- зациялаш ва элехтрлаштириш илмий-текшириш институти тарвуз урурларини ажратиб олиб, ювиб, дуритадиган ва тарвуз суви чиқариб берадиган линияни яратган. Россияда доводдошлар оиласига мансуб экинларнинг уруғлик меваларини дайта ишловчи ЛСБ-20 марҳали линия чиҳарилади. У уруғларни ажратиб олиб, эзгилайди, дуритиб, тозалаб беради. Унумдорлиги соатига 20 т. Кичикрод партиядаги довод урурлари мевалардан кудца ажратиб олинса (мевалар дод иккига булиниб, урурлари дошид билан урур камерасидан чиқариб олинади), катта партиялардаги довод меваларининг урурлари ИБК- 5А марҳали машина ѐрдамида ажратиб олинади. Ажратиб олинган довод урурлари тезгмна ювилиб, дуритилади. Ўзбекистовда полиз экинларининг урурларини офтобга ѐйиб дуйиб, давода дуритиш кўпрод расм бўлган. Бунда уруғлар рангли метал тур тутилган ѐки устига сийрак доп матаси, брезент тортилган галвирларга 10-15 см далинликда ѐйиб тўқилади ва вадти-вадти билан аралаштириб турилади. Қовун ва довод урурлари намлиги - 13% га, тарвуз урурлари эса - 14% га келғунча дуритилади. Буларни 7-8% гача узил-кесил дуритиш ишлари иссид даво бериб турадиган сушилдаларда ўтказилади. Уруғлар ОВА-1, ОПС-2, К-235/1 марҳали ва бошда машиналарда тозаланади. Уларни одлаб олиш, яъни пардалар ва этининг Қолдидпаридан тозалаш учун помидор эзгич машинадагг фойдаланилади, бунда машина барабанининг айланиш тезлиги камайтириб қўйилади. А. М. Аббосов мазхлумотларига ҳараганда (1968), Ўзбекистовда экиладигап тарвуз навлари 0,3-1,17%, ѐзга довун навлари 0,77-2,109, Кузги- қишки қовун навлари - 0,53-1,14% ypyғ беради. Крвуннинг Тошлоқи 862 (2,1%), Ичи қизил 331 (1,24%), Ола камма (1,14%) навлари чиқадиган уруғларининг кўплиги билан ажралиб турса, Кррақўл (0,53%), Хукиз калла (0,58%), Кук гулоби (0,64%), Қўйбош 476 (0,6%) ) Кррақанд (0,57%), Гулоби 895 (0,68%), Байткўрғон (0,77%), Кукча 588 (0,8%) навларида чиқадиган ypyғ ҳаммадан кам бўлади. Йирик мевали қовоқдан чиқадиган ypyғ миқдори 0,6-1,6, мускат қовоқда - 0,1-0,5 ва каттик пўст қовоқда - 0,4-1% ни ташкил этади. Уруғлик учун меваларнинг каммаси олинмасдан, балки энг яхшилари олинадиган бўлгани учун, полиз экинларининг ypyғ ҳосилдорлиги катта эмас: қовун гектарига 60-100 кг, тарвуз - 100-200 кг, қовоқ - 70-120 кг ypyғ беради. Илғор уруғчилик бригадалари айрим йилларда юқори ypyғ ҳосили олишади, чунончи, гектарига 400-500 кг тарвуз, 200-250 кг қовун ва 150-200 кг қовоқ уруға етиштиришади. |
