Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий


 боб. ИТУЗУМДОШЛАР ОИЛАСИГА МАНСУБ ЭКИНЛАР


Download 3.5 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/151
Sana03.12.2023
Hajmi3.5 Mb.
#1806389
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   151
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

10. боб. ИТУЗУМДОШЛАР ОИЛАСИГА МАНСУБ ЭКИНЛАР 
Итузумдошлар (Solanaceae) оиласига мансуб сабзавот экинлари- дан 
помидор, халамиир ва бақлажон мамлакатимизда кўп экилади. Булар бир 
йиллик экинлардир. Маълум шароитларда улар икки йиллик ва кўп йиллик 
бўлиши мумкин. Уларнинг ҳаммаси тропик мамлакатлардан келиб чикдан 
бўлиб, иссиқликка, равшан Ёруғдик бўлиши, Тупроқ намлиги ва 
ҳосилдорлигига Юқори талабчанлиги билан ажралиб туради, хисха кун 
ўсимликлари бўлиб ҳисобла- нади. 
Итузумдошарга мансуб экинлар Ўзбекистонда XIX асрнинг иккинчи 
ярмидангина эқила бошлаган. Уларни дастлаб Тошкент яхинида болгар 
деххонлари етиштирган, бунда улар Болгариядан келиб чикқан навлардан 
фойдаланишган. 
Шу 
боис 
итузумдошарга 
мансуб 
экинларнинг 
мамлакатимизда халх селекцияси йўли билан етиштирилган навлари йўқ. 
1. Помидор 
Ботаник таегшфи, морфологик ва биологик хусусиятлари. Помидор 
Licopersicon Journ туркумига киради. Д. Д. Брежнев таснифига мувофиҳ бу 
туркум учта турга бўлинади: перу помидори - L. peruvianum Brezh; тукли 
помидор - L. hirsutum Humb et Benp; оддий помидор - L. esculentum Mill. 


Буларнинг дастлабки икки тури ѐввойи ҳолда ўсиб, еб бўлмайдиган майда-
майда мева хилувчи ўсимлик турларидир. 
Оддий помидор тури учта кенжа турга бўлинади: 1) ѐввойи помидор - 
subsp. pimpinellifolium Brezh - еб бўлмайдиган майда мева Хилувчи 
смородинасимон ва шингилсимон помидор деган тур- хилари бор; 2) ярим 
маданий помидор - subsp. subspontaneum Brezh - бешта тур-хилардан иборат: 
олх$фисимон, олчасимон, ноксимон, чўзих ва кўп уяли помидорлар шулар 
жумласидандир (36-расм); 3) маданий помидор - subsp. cultum Brezh, бу 
помидорнинг учта тур-хили бор: оддий помидор, штамб помидор ва йирик 
баргли помидор (37-расм). Экиладиган помидор навлари маданий ва ярим 
маданий кенжа турларга мансубдир. 
Помидор пояси тик ўсадиган поя. Жуда шоқлаб кетганида ва 
меваларининг оғирлиги остида буқилиб, ѐтиб ҳолади. Юзи хаттикхина 
тўқчалар билан хопланган. Поя бугим оралиқларининг ўзу!шиги 2-3 см дан 
то 15-20 см гача боради. Бош пояси ва ѐн шохларининг ўсиши Тўпгул ҳосил 
қилиш билан тугалланади. Туигуллари турли новдаларнинг энг учки 
куртакларидангина ҳосил бўлади. Бош поясининг биринчи шингилдан юқори 
қисми мураккаб тўзштган бўлиб, ортиб‘‘ борувчи тартибда шоқланган ҳар 
ҳил сондаги новдалардан таркиб топган. Очиқ, ерга экиладиган помидор 
навларининг бощ пояси узунлиги жиҳатидан пакана (30 см гача), паст бўйли 
(31-50 см), ўртача (51-90 см), баланд (91-150 см), жуда баланд бўйли (150 см 
дан узун) пояларга ажратилади, ѐпик ерларга экиладиган навлар эса паст 
бўйли (120 см дан кам), ўртача (121-100 см), баланд (131-200 см) ва жуда 
баланд бўйли (200 см дан ортиқ,) бўлади. 


36-расм. Ярим маданий помидор тур-хиларининг мевалари: 1 - олхурисимон 
(var. pruniforme); 2 - олчасимон (var. cerasiforme); 3 - ноксимон (var. 
pyriforme); 4 - узунчоқ, (var. elongatum); 5 - кўп уяли (var. succenturiatum) 
помидор. 
37- расм. Маданий помидор тур-хилари барглариинг тузилиши: 1 - оддий 
(var. vulgare); 2 - штамб (var. validum); 3 - (var. grandifolium) помидор. 
Поясининг нишикдигига қараб Тупи оддий (ярим тик турадига!
1
‘ яг»им 
ѐтиқ ѐтик) ва штамбли хилда бўлиши мумкин. Новдаларини# щоқланиш 
тарзи ва бош пояси ўсишининг қанча давом этишиГў 
Қараб
детерминант ва 
индетерминант Туплари фарқ; қалинади. Помидор -гупларининг шу тариқа 
хиларга бўлиниши симподиал шоқланишини# хусусиятларига боғлик. 
Асосий новдаси навнинг нечошик те
3
пишарлигига қараб, 7-12 та барг ҳосил 
дилганидан кейин энг учида!
1
Тўпгул чиқаради, биринчи шингил деб шуни 
айтилади. Сўнгра бо!*
1
пояси асосий новда сўнгти баргининг қўлтигида 
ривожланадиган нов# (бачки) хдсобига шаклланиб боради, бу новда ҳам энг 
учидан туш# чиқаради (иккинчи шингил). Кейин яна шундай бўлаверадй- 
Детерминант помидор навларида 3-4 та Тўпгул х;осил бўлганида*
1
кейин 
бош поянинг ўсиши тўхтайди ва помидор Тупи паст буй# бўлиб қолади, 
индетерминант навларда эса, янги новдалар ҳосил бўлиши ўзоқ, вақт 
мобайнида тўхтовсиз давом этаверади ва помидор тупи жуда баланд бўйли 
бўлади. Помидор Тупининг 4 хили тафовут этилади: оддий индетерминант, 
оддий детерминант, индетермина# штамб ва детерминант штамб Туплар. 
Штамбли помидор Туплари жуда кўп барг чиқаради, оддий тупларининг 
барг билан копланганлиги кучсиз даражадан то куч# даражагача боради. 


Помидор барги тоқ; патсимон, кирқилган, уч хил бўлади: оддий барг - турли 
даражада кирқилган йирик бўлаклардан иборат, бўлакларнинг орасида янада 
майдароқ бўлакчалар, бу бўлакчалар орасида эса, янада майдароқлари 
жойлашган, ҳартош# хил барг - бўлаклари йирик бўлакчалари йўк барг, 
оралиқ, ўринда турадиган барг - штамб помидор тупларига хосдир. Помидор 
баргларининг катта-кичиклиги очиқ ерларга экиладиган навлари майда (15 
см дан кам), ўртача (15-25 см) ва йирик (25 см дан катта)ў ѐпик ерларга 
экиладиган навларда камида 30, 30-45 см ва 45 см дан катта бўлиши мумкин. 
Барг бўлакларининг четлари яхлит, салгина ва анча кўп қирқилган, шакли эса 
думалоқ, тухумсимон, чўзиқ тухумсимон ва наштарсимон бўлиши мумкин. 
Барглар очроқ, ѐки тўқроқ яшил рангда, юзаси силлиқ,, салгина ва кўп 
даражада қатланган бўлади. 
Тўпгули шоқланмайдиган (оддий), бир марта (ярим мураккаб) ѐки кўп 
марта шоқланадиган (мураккаб ва жуда мураккаб) бар
г
қўлтинидан 
тапщарида жойлашган, узунлиги ҳар хил бўладиган гажа£ў одатда уни 
шингил деб юритилади. Биринчи Тўпгули паст (6ў бугимдан юқорида), 
ўртача баландликда (8-9 бугимдан юкрридў ва юқорида (9 бугамдан 
юқорида) туғилади. Помидор нави нечоғл# тез пишар бўлса, биринчи 
Тўпгули шунча пастда туғилади. Тўпгуллар*
1
барг билан булинмасдан туриб, 
1-2 барг оралаб, 3 ва бундан орт# барг оралаб тугилиши мумкин. 
Детерминант навларида иккинчи индетерминант навларида эса, тўртинчи ва 
бешинчи тўпгуллари ҳаммадан кўра типик бўлади.

Download 3.5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   151




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling