Saitkamolov muxammadxo‘ja sobirxo‘ja o‘G‘li o‘zbekiston respublikasi issiqlik energetikasi korxonalarini barqaror rivojlantirish strategiyasini takomillashtirish

O‘zbekiston Respublikasida elektr energetikasi tarmog‘ining 2000-2021 yillardagi asosiy ko‘rsatkichlarining logarifmlangan qiymatlari⁴²

Yillar/ Ko‘r-sat-kichlar nomi	Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi, Y	Ko‘mir qazib chiqarish hajmi, X1	Iste’mol qilingan ko‘mir hajmi, X2	Qazib chiqarilgan gaz hajmi, X3	Iste’mol qilingan gaz hajmi, X4	Asosiy kapitalga investisiya-lar miqdori, X5	Sanoat mahsuloti hajmi, X6	Aholi tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi , X7
2000	10,755	7,824	8,056	10,940	10,846	6,613	7,544	0,693
2001	10,778	7,905	7,879	10,958	10,859	7,186	7,948	0,642
2002	10,808	7,914	7,942	10,997	10,909	7,331	8,410	0,693
2003	10,794	7,556	7,694	10,969	10,870	7,590	8,721	0,642
2004	10,814	7,901	7,995	11,009	10,850	7,874	9,002	0,642
2005	10,772	8,007	7,943	11,014	10,827	8,060	9,308	0,588
2006	10,807	8,046	8,027	11,056	10,862	8,304	9,592	0,588
2007	10,800	8,094	7,878	11,091	10,832	8,683	9,823	0,642
2008	10,824	8,189	8,111	11,132	10,873	9,165	10,079	0,588
2009	10,822	8,204	8,062	11,112	10,780	9,436	10,254	0,588
2010	10,859	8,197	7,880	11,097	10,874	9,709	10,548	0,588
2011	10,874	8,254	7,948	11,052	10,907	9,878	10,770	0,588
2012	10,878	8,230	8,251	11,027	10,765	10,105	10,960	0,588
2013	10,908	8,316	8,652	10,973	10,743	10,325	11,165	0,588
2014	10,929	8,389	8,569	10,900	10,675	10,536	11,339	0,588
2015	10,962	8,157	8,351	10,908	10,634	10,710	11,489	0,588
2016	10,987	8,260	8,518	10,935	10,685	10,844	11,625	0,588
2017	11,016	8,304	8,461	10,945	10,738	11,187	11,910	0,642
2018	11,049	8,337	8,820	11,028	10,786	11,730	12,369	0,642
2019	11,059	8,306	8,648	11,014	10,814	12,185	12,684	0,642
2020	11,105	8,327	8,986	10,815	10,738	12,256	12,818	0,693
2021	11,158	8,335	8,911	10,886	10,703	12,145	12,716	0,642

15-jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, qazib chiqarilgan gaz hajmi (mln.m³) X3 – Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (mln.kVt.soat) Y ga nisbatan – 0,534 darajada, iste’mol qilingan gaz hajmi (mln.m³) X4 – elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (mln.kVt.soat) Y ga nisbatan – 0,642 darajada, asosiy kapitalga investitsiyalar miqdori (mlrd.so‘m) X5 – Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (mln.kVt.soat) Y ga nisbatan 0,936 darajada hamda aholi tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi (ming kVt.soat) X7 – Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (mln.kVt.soat) Y ga nisbatan 0,13 darajada ta’sir o‘tkazmoqda. Ushbu omillar ta’sir doirasi yuqori bo‘lganligi sababli bu omillarni modelda foydalanishimiz mumkin bo‘ladi.
Bunda model regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

R= 0,9818

Modeldagi 12,287 koeffitsiyenti hisobga olinmagan omillar ta’sirini ko‘rsatadi, ya’ni agar yuqoridagi omillarni inkor qiladigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi o‘rtacha 12,287 ni tashkil qilgan bo‘lar edi.
15-jadval
O‘zbekiston Respublikasida elektr energetikasi ishlab chiqarish hajmi va unga ta’sir etuvchi omillar o‘rtasida hisoblangan korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasi⁴³

Ko‘rsatkich nomi	Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (mln.kVt.soat) Y	Qazib chiqarilgan gaz hajmi (mln.m^3) X3	Iste’mol qilingan gaz hajmi (mln.m^3) X4	Asosiy kapitalga investitsiyalar miqdori (mlrd. so‘m) X5	Aholi tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi (ming kVt.soat) X7
Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (mln.kVt.soat) Y	1
Qazib chiqarilgan gaz hajmi (mln.m^3) X3	-0,53429	1
Iste’mol qilingan gaz hajmi (mln.m^3) X4	-0,64207	0,608441	1
Asosiy kapitalga investitsiyalar miqdori (mlrd. so‘m) X5	0,935637	-0,32331	-0,65723	1
Aholi tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi (ming kVt.soat) X7	0,130381	-0,41156	0,212806	-0,14168	1

– determinatsiya koeffitsiyenti shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmining 96,4 foizi ko‘p omilli ekonometrik modelga kiritilgan omillarga bog‘liq ekanligini namoyon etadi. Qolgan 3,6 foizi esa hisobga olinmagan boshqa omillar ta’siridir. Tuzilgan ko‘p omilli ekonometrik modelning o‘rganilayotgan jarayonga mos kelishini yoki statistik ahamiyatliligini tekshirish uchun Fisherning F-mezonidan foydalaniladi.
Bundan esa ekanligi ma’lum bo‘ldi, ya’ni
.
Demak, tuzilgan ekonometrik model ctatictik ahamiyatli bo‘lib, u O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmining holatini bevosita aniqlab berar ekan. Demak, model asosida O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini kelgusi davrlarga prognoz qilish mumkin ekan. Buning uchun, eng avvalo, O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi omillar bo‘yicha trend modellarini tuzamiz.
Qazib chiqarilgan gaz hajmi (X₃) bo‘yicha trend modeli:
y = 0,0001x³ - 0,0048x² + 0,0585x + 10,857
R² = 0,8597
Iste’mol qilingan gaz hajmi (X₄) bo‘yicha trend modeli:
y = 0,0000003x⁴ + 0,0001x³ - 0,0036x² + 0,0253x + 10,825
R² = 0,8498
Asosiy kapitalga investitsiyalar miqdori (X₅) bo‘yicha trend modeli:
y = -0,0014x² + 0,2992x + 6,428
R² = 0,9926
Sanoat mahsuloti hajmi (X₆) bo‘yicha trend modeli:
y = 0,0009x² - 0,0208x + 0,7107
R² = 0,7044
16-jadval
O‘zbekiston Respublikasida elektr energetikasi tarmog‘ining 2023-2027 yillardagi potensirlangan prognoz ko‘rsatkichlari⁴⁴

Yillar/ Ko‘rsat-kichlar nomi	Elektr energiyasi ishlab chiqa-rish hajmi Y	Qazib chiqarilgan gaz hajmi X3	Iste’mol qilingan gaz hajmi X4	Asosiy kapitalga investisiyalar miqdori X5	Aholi tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi X7
2022 (kutilayotgan)	70 442,3	53 103,6	49 175,6	287 506,3	2,0
2023	72 541,2	53 029,3	51 048,6	363 087,8	2,1
2024	74 710,6	53 209,9	53 486,7	457 256,6	2,1
2025	75 811,1	53 680,2	56 607,3	574 238,4	2,2
2026	76 879,9	54 480,6	60 562,6	719 131,9	2,2
2027	76 956,8	55 659,1	65 551,9	898 067,0	2,3

O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi va omillarning trend modellari bo‘yicha olib borilgan hisob-kitoblarning prognoz natijalari olindi. Ko‘rsatkichlarni potensirlash usuli orqali haqiqiy o‘lchov birliklariga qaytarish zarur. Chunki ko‘rsatkichlarni aniq namoyon bo‘lishida bu usul muhim ahamiyatga ega. 16-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi omillar ta’sirida prognoz davrida o‘zgarishi grafigini shakllantiramiz. Undagi dinamikani tasvirlash maqsadida 6-rasm keltirilgan.