Saitkamolov muxammadxo‘ja sobirxo‘ja o‘G‘li o‘zbekiston respublikasi issiqlik energetikasi korxonalarini barqaror rivojlantirish strategiyasini takomillashtirish

T/r	Ko‘rsatkich	O‘lchov birligi	Shartli tavsiflanishi
Ko‘rsatkich qiymati
1.	Nominal quvvat:
	Elektr	MVt	Nnom	450
2.	Yillik yetkazib beriladigan energiya:
	Elektr	mln.kVt.soat	Wet	1088,24
3.	Xususiy ehtiyojlar uchun elektr energiya sarfi:
	Elektr	mln.kVt.soat	Wxe	165,992
4.	Yillik yoqilg‘i sarfi	ming t.sh.yo.	β	465,13
5.	Energiyani yetkazib berish uchun shartli yoqilg‘i sarfi:
	Elektr	g/(kVt.soat)	vel	365,55
6.	Energiyani yetkazib berish uchun zaxira manbalaridagi shartli yoqilg‘i sarfi:
	Elektr	g/(kVt.soat)	vzax.el	0
7.	Belgilangan quvvatdan foydalanish koeffitsiyenti:
	Elektr	%	kel	37,21
8.	Xususiy ehtiyojlar uchun sarfning koeffitsiyenti:
	Elektr	%	bxe.el	12,96
9.	Tarmoqda energiyaning yo‘qotilish koeffitsiyenti:
	Elektr	-	βel	0,1
10.	1 t shartli yoqilg‘ining narxi:
	Elektr	ming so‘m/t.sh.yo.	Ny	657,4
11.	Energiyani yetkazib berishning o‘rtacha tarifi:
	Elektr	so‘m/kVt.soat	Tel	351,07
12.	Ushlanmalar va soliqlar foizi	%	γ	15

Yuqoridagi 10-jadvaldagi ma’lumotlar “Angren IES” AJda 2021 yil yakunlari bo‘yicha texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning kerakli bo‘lgan ko‘rsatkichlari asosida tuzilib chiqilgan, unga ko‘ra yillik yetkazib beriladigan elektr energiya 1088,24 mln.kVt.soatga teng bo‘lmoqda.
Energiyani yetkazib berish uchun shartli yoqilg‘i sarfi yiliga 365,55 g/(kVt.soat)ni ko‘rsatib turibdi. Tarmoqda energiyaning yo‘qotilish koeffitsiyenti doimiy holatda 0,1 ga teng qilib olinadi. Soliqlar asosan aksiyadorlik jamiyatlarida foyda solig‘i 15 %ni tashkil etishi mamlaktimizdagi me’yoriy hujjatlarda aks ettirilgan.
11-jadval
Xususiy ehtiyojlar uchun elektr energiya sarfini pasaytirish bo‘yicha natijalar³⁸

T/r	Ko‘rsatkich	O‘lchov birligi	Shartli tavsiflanishi	Ko‘rsatkich-ning qiymati
1.	Xususiy ehtiyojlar uchun elektr energiya sarfini pasaytirish:
	Tadbir o‘tkazilgunga qadar	mln.kVt.soat	Wxe1	165,992
	Tadbir o‘tkazilgandan so‘ng	mln.kVt.soat	Wxe2	149,393
2.	Tadbirni amalga oshirish uchun investitsiyalar	ming so‘m	Ki	11 000 000
3.	Tadbirni amalga oshirish uchun umumiy ekspluatatsion xarajatlar	ming so‘m/yil	ΔUsum	1 100 000
	Jumladan amortizatsion ushlanmalar	ming so‘m/yil	ΔUam	1 100 000

Yuqoridagi 11-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tadbir o‘tkazilgunga qadar 165,992 mln.kVt.soat elektr energiya sarflangan. Tadbir o‘tkazilgandan so‘ng 149,393 mln.kVt.soat elektr energiya sarflanishi aniqlandi. Tadbirni amalga oshirish uchun 11 mlrd. so‘m investitsiyalar ajratilishi zarur deb hisoblaymiz, shu mablag‘larni kiritish orqali mavjud holatning yaxshilanishiga erishish mumkin.
12-jadval
Yillik foyda balansi o‘sishining hisobi³⁹

T/r	Ko‘rsatkich	O‘lchov birligi	Shartli tavsiflanishi	Ko‘rsatkich qiymati
1.	Shartli yoqilg‘i iqtisodi	t.sh.yo.	ΔV= vel(Wxe1-Wxe2)	6 067,26
2.	Iqtisod qilingan yoqilg‘i narxi	ming so‘m	ΔSy=ΔV*Ny	3 988 945,42
3.	Yillik foyda balansi o‘sishi	ming so‘m	ΔFb=ΔSy-ΔUsum	2 888 945,42

12-jadvalga ko‘ra yillik foyda balansining o‘sishi shartili yoqilg‘i iqtisodi bilan uzviy bog‘liqdir. Unga ko‘ra investitsiyalarni kerakli tadbirni amalga oshirish uchun kiritsak 6 067,26 t.sh.yo. iqtisod qilinadi.
bunda, ΔSy – iqtisod qilingan yoqilg‘i narxi;
ΔFs – soliqlarni chiqarib tashlagan holda yillik sof foydanning o‘sishi;
Tq – tadbirni amalga oshirish uchun bir martalik xarajatlarning qoplanish vaqti.
13-jadval
Iqtisodiy samaradorlikning hisobi⁴⁰

T/r	Ko‘rsatkich	Ko‘rsatkichning qiymati	O‘lchov birligi
1.	Yillik foyda balansi qo‘shimcha o‘sishi
	ΔFs=ΔFb(1-γ/100)	2 455 603,6	ming so‘m
2.	Tadbirni amalga oshirish uchun bir martalik xarajatlarning qoplanish vaqti
	Tq = Ki/(ΔFs-ΔUam)	8,11	yil
		2960,15	kun

13-jadvalga ko‘ra tadbirni joriy qilingandan so‘ng yillik foyda balansining qo‘shimcha o‘sishi 2 455 603,6 ming so‘mga oshadi. Investitsiyalarning qoplanish muddati energobloklar ishga tushgandan so‘ng, 8,11 yilga yoki 2960,15 kunga teng bo‘ladi.
Dissertatsiyada taklif etilayotgan energoaudit metodologiyasi asosida energiya ishlab chiqaruvchi korxonalarning energiya samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi ishlab chiqilgan bo‘lib, u mobil energiya xizmati guruhidan foydalangan holda amalga oshirildi, bu -rasmda ko‘rsatilgan.
5-rasmdagi raqamlar quyidagilarni bildiradi:

1. 
   – energiyani tejash bo‘yicha davlat tomonidan mexanizmning turli ishtirokchilarga yo‘naltirilgan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari;
   
2. 
   – energoaudit korxonalari va mobil energiya xizmati guruhi tomonidan energoaudit jarayonlari amalga oshiriladi, buning natijasida o‘rganilayotgan obyekt energetik pasportga ega bo‘ladi;
   

3 – jalb qilingan mutaxassislar (ilmiy-tadqiqot institutlari, universitetlar, kichik innovatsion korxonalar, energota’mirlash korxonalari, energiya tejamkor uskuna ishlab chiqaruvchilar);

4. 
   – mexanizm ishtirokchilari o‘rtasida mablag‘larni taqsimlash oqimlari;
   

5 – energiya resurslarini tejash fondini taqsimlash komissiyasining qarorlari.

5-rasm. Energetika korxonasini barqaror rivojlantirishda mobil energo xizmat guruhi tomonidan energotejamkorlik sohasidagi mexanizm blok-sxemasi⁴¹
Ushbu mexanizmda energiya tejash biznes-jarayonlarini amalga oshirish va energiya tejash chora-tadbirlarini tarqatishda mobil energiya xizmati guruhi va energiya tejash fondini taqsimlash komissiyasi asosiy rol o‘ynaydi.
5-rasmda ko‘rsatilgandek, davlat organlari ilmiy-tadqiqot institutlari; universitetlar; kichik innovatsion korxonalar; energiya tejovchi uskunalar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar; va energiya iste’molchi korxonalarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi energetika tarmog‘ining rivojlanishini aniqlashda quyidagi omillardan foydalanish mumkin:
1. Natijaviy omil sifatida:
- Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi, mln.kVt.soat), (Y);
2. Ta’sir etuvchi omillar sifatida:
- Ko‘mir qazib chiqarish hajmi, ming t.(X₁);
- Iste’mol qilingan ko‘mir hajmi, ming t.(X₂);
- Qazib chiqarilgan gaz hajmi, mln.m³ (X₃);
- Iste’mol qilingan gaz hajmi, mln.m³ (X₄);
- Asosiy kapitalga investitsiyalar miqdori, mlrd.so‘m (X₅);
- Sanoat mahsuloti hajmi, mlrd.so‘m (X₆);
- Aholi tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi, ming kVt.soat (X₇).
Avvalo, O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha ko‘p omilli ekonometrik model tuzishdan oldin, ushbu modelga kiritilayotgan omillar o‘rtasida bog‘liqlik zichligini aniqlash zarur. Buning uchun omillar o‘rtasida korrelyatsiya koeffitsiyentlari hisoblanadi. Buning uchun qiymatlarning o‘lchov birligi turli xil bo‘lganligi sababli, ularni yagona o‘lchov birligiga keltirish talab etiladi. Buning uchun jadvaldagi qiymatlarni natural logarifmlash hisobiga yagona qiymatlarga keltirib olindi.
14-jadval