Samadov sherzodning xalqaro iqtisodiyot fanidan mustaqil ishlari

5-Mavzu: Xalqaro kartellar.
Kartel - bu tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar guruhi o'rtasida etkazib berishni nazorat qilish yoki narxlarni tartibga solish yoki manipulyatsiya qilish uchun rasmiy kelishuv asosida yaratilgan tashkilot. Yagona ishlab chiqaruvchi, kartel a'zolari kabi birgalikda harakat qiladigan mustaqil korxonalar yoki mamlakatlar to'plami narxlar, jami sanoat mahsuloti, bozor ulushlari, mijozlarni taqsimlash, hududlarni taqsimlash, takliflarni buzish va foydani taqsimlash bo'yicha kelishib olishlari mumkin.
Kartelda ishlab chiqaruvchilar va dilerlar narxlarni belgilaydilar, ishlab chiqarishni cheklaydilar, ishlab chiqarishni birlashtiradilar, shuningdek mahsulot sotiladigan umumiy agentlikni tashkil qiladilar.
Kartellarning quyidagi turlari mavjud :
1.Kvotalarni belgilash kartellari . Ushbu kartellarning maqsadi etkazib berishni cheklashdir. Ushbu maqsadga erishish uchun ular har bir a'zo uchun ishlab chiqarish kvotalarini belgilash orqali ishlab chiqarishni cheklashga intilishadi. Hech bir a'zo o'ziga ajratilgan kvotadan ortiq mahsulot ishlab chiqara olmaydi.
2.Narxlarni otish kartellari . Bu kartellar ishlab chiqarishni cheklash orqali narxlarni tartibga soladi. Mahsulotlar uchun minimal narxlar belgilangan. Hech bir a'zo mahsulotni minimal narxdan pastroq narxda sota olmaydi.
3.Muddatni belgilash kartellari. Savdo shartlari kartellar tomonidan belgilanadi. A'zolar kartel tomonidan belgilangan savdo shartlariga rioya qilishlari kerak. Savdo shartlari etkazib berish vaqti, etkazib berish joyi, etkazib berish tartibi, to'lov shartlari, kredit muddati, sug'urta, qadoqlash, balans to'lovi bo'yicha foizlar va boshqalar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
4.Kartellarni tayinlovchi mijoz. Ular har bir a'zoga ma'lum hajmdagi sotishni ta'minlash uchun tuzilgan bo’ladi .Butun bozor a'zolar o'rtasida bo'linadi va har bir a'zoga ma'lum miqdordagi mijozlar yoki turdagi mijozlar tayinlanadi. A'zo bo'linma o'z mahsulotlarini faqat unga ajratilgan mijozlarga sotishi kerak.
5.Mintaqaviy kartellar. Ular tabiatan hududiy hovuzlarga o'xshash bo'lib, ular har bir a'zoga ma'lum hajmdagi sotishni ta'minlash uchun tuzilgan. Umumiy bozor hudud bo'yicha taqsimlanadi va a'zolarga ma'lum hududlarda savdo qilish huquqi beriladi. Masalan, butun Hindiston bozorini shimoliy, janubiy, sharqiy va g'arbiy zonalarga bo'lish mumkin va har bir zona ma'lum bir a'zoga ajratilgan.
6.Superkartellar . Ular xalqaro asosda tuzilgan. Bular bir davlatning kartellari bilan boshqa davlatlarning kartellari o'rtasidagi kelishuvlarni nazarda tutadi.
7.Sindikatlar. Sindikatda a'zo bo'linmalar qo'shma savdo agentligini tuzish to'g'risida shartnoma tuzadilar. A'zo bo'linmalar o'z mahsulotlarini sindikatga buxgalteriya narxi deb nomlanuvchi narxda sotadilar. Buxgalteriya bahosi ishlab chiqarish xarajatlarini qoplaydi, shuningdek, foyda marjasini ham o'z ichiga oladi. Sindikat alohida bozorlarning bozor tuzilishini o'rganadi va har bir bozorda mumkin bo'lgan eng yuqori narxda sotadi. Shuning uchun sindikat tomonidan olinadigan narxlar turli bozorlarda har xil bo'ladi. Sindikat tomonidan olinadigan narxlar buxgalteriya narxidan ko'proq va foyda olinadi. Qabul qilingan foyda a'zolar o'rtasida taqsimlanadi. Foyda koeffitsientlari odatda sindikatga turli a'zolar tomonidan berilgan mahsulotga asoslanadi.
Kartel bitta guruh yoki kompaniya ma'lum bir mahsulot yoki xizmatning bozor ulushining to'liq yoki ma’lum bir qismiga egalik qiladigan va maqsad jihatdan deyarli monopoliyadan farq qilmaydigan tashkilot hisoblanadi . Kartellar iste'molchilarga zarar etkazadi, chunki ularning mavjudligi yuqori narxlarga va cheklangan ta'minotga olib keladi. Mamlakat hududida kartellarning bo’lishi iqtisodiy jihatdan aholining istemoliga va daromadiga katta ta’sir qiladi .