Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

«Этикет» атамасининг ўзи Ғарбдан келган бўлиб, Ўрта асрларда Оврупода нафақат маданият белгиси, балки оддий қора халқдан оқсуякларни ажратиб турувчи восита сифатида хизмат қилган. Кейинчалик бир қатор ғарб мутафаккирлари, жумладан, олмон файласуфлари, сал кейинроқ руҳий таҳлилчилар бундай тарздаги «ахлоқдан» воз кечишни таклиф этганлар. Зеро ўта сертакаллуфлик, фақатгина жамият олдидаги обрўси учун қилинадиган юзаки одоб иккиюзламачилик сифатида ҳам мулозаматни меъёрдан чиқарган ва уни қабул қилган инсонга ҳам руҳий жиҳатдан акс таъсир кўрсатади. Бу борада буюк алломаларимиздан Имом Ғаззолий ўзининг «Кимёи саодат» асарида: «Хабарда келибдур», «Ҳар ким ёмон кишилар билан вазмин бўлса, у иш садақадур». Абу Дардо розийаллоҳу анҳу айтибдурлар: «Аксарият одамлар бор, ўз обрўйини ёмонларнинг тилидан сақлайдилар. Мен ҳам аларнинг юзига кулиб қарайман. Аммо менинг дилим ул кишига лаънат айтадур»³⁷
Одамларнинг ёмонидан қўрқиб, уни айтганини қилгандан кўра, унинг қалбига тил топиб, ўз таъсирингизни ўтказиш билан яхши йўлга бошлаган маъқул. Зеро ўта «тўғрилик» ҳам қўполликка сабаб бўлиши мумкин.
Ғарбда кўпроқ ўзини тутиш деганда, этикет сифатида, хатти–ҳаракатлар назарда тутилади. Аммо Шарқда қалбдаги «этикет» бирламчи вазифани ўтайди. Бу дегани Шарқда этикет бўлмаган, деган маънони англатмайди. Азал–азалдан одоб масаласи бирламчи вазифа сифатида муҳим ҳисобланган.
Этикет – «этика» сўзининг ўзаги сифатида бевосита ахлоқий меъёрлар, тамойиллар ва мезонларнинг «юкини» кўтаришга қодир бўлган ахлоқнинг амалий кўринишидир. Ҳар бир соҳада этикет кўринишлари мавжуд бўлиб, уни бузиш атрофдагиларда ҳайрат ва истеҳзо уйғотади. Шу боис этикетни одат тусига айлантирилган, қатьийлаштирилган муомала одоби дейиш ҳам мумкин. Этикет – такаллуфнинг майда–чуйда жиҳатларигача ишлаб чиқилган одоб қоидалари сифатида ижобий, кишининг кўзини қувонтирадиган муомала ҳодисаси. Лекин, айни пайтда, у асл ахлоқий асосини йўқотган мажбурий мулозамат тарзида ҳам намоён бўлади: этикет қоидаларини бажараётган киши аслида ўз хоҳиш–иҳтиёрига қарши иш кўраётган бўлиши мумкин. Шунга қарамай, умуман олганда, этикет шахсни муайян тартиб–қоидага, қандай ички рухий шароитда бўлмасин, босиқликка, мулойимлик ва сабр–тоқатга ўргатиши билан аҳамиятлидир. Қуйида бугунги кунда кишилар ҳаётига чуқур сингиб бораётган сўзлашув, мулоқот маданиятига доир жараёнлардаги этикетнинг айрим турлари ва бу борадаги тавсияларни кўрамиз.
Танишиш ва таништириш этикети. Таништириш одатда кичик ёшдагилардан бошланади, агар вазият тақозо этган ҳолларда кичиклар ўзларини катталарга таништирадилар. Жамоат жойларида эса аксинча катталар кичикларга ўзини таништиради. Бироқ, бу жараён жинслар ўртасида бироз бошқачароқ талқин этилади, яъни аёл киши ёши ва мавқеидан қатъий назар, ҳеч қачон эркак кишига ўзини биринчи бўлиб таништирмайди. Бу ягона ҳолатда истисно қилинадики, у ҳам бўлса қиз бола агар ўқитувчиси эркак киши бўлса унга ўзини таништириши мумкин.
Шунингдек, сиз бирор кишини таништираётганингизда ёки аксинча, сизни бирор одам билан тиништиришаётганда табассум қилишни унутманг. Бу табассум илжайишдан фарқ қилиши, кўпроқ самимийликка асосланиши шарт. Чунки, дўстона табассум билан бошланган танишув инсон хотирасида узоқ сақланиши мумкин. Танишаётган одам биринчи бўлиб таништирилаётган одамга қўл узатади. Бу жараён ҳам жинслараро муносабатда – аёл билан эркак таништирилаётганда аёллар эркакларга қўл узатадилар. Шунингдек, катталар–кичикларга қўл узатадилар, таништирилган танишувчининг мулозамат билан қўл узатишини тавозе ва ҳотиржамлик билан кутиб туради, йўқса қўл бериб сўрашишнинг ҳожати йўқ. Таништирилаётган пайтда хоҳ эркак, хоҳ аёл, хоҳ ёш, хоҳ кекса киши бўлсин, албатта, ўрнидан туриши шарт. Бу танишаётган одамга нисбатан ҳурмат белгисидир.
Жамоа орасида ходимни раҳбар, меҳмондорчилик пайтида эса меҳмонни хонадон эгаси таништиради. Шуни таъкидлаш лозимки, танишув пайтида орада бегоналар бўлса, уларни эътиборсиз қолдириб, эски танишлар, дўстлар билан узоқ кўришиб, уларни куттириб қўйиш яхши эмас. Агар танишишнинг зарурати келиб қолса–ю, таништирадиган одам бўлмаса, ўзингиз бу ваколатни зиммангизга олишингиз мумкин.
Оила аъзолар таништирилаётганда уларнинг исмларини айтиб «рафиқам», «қизим», «ўғлим» деб таништирганингиз маъқул. Ота–оналарга эса бунинг акси бўлади, яъни бошқалар ота–оналарга таништирилади.
Таништиришдан аввал таништираётган кишингизнинг исмини аниқ билиб олинг ва таништираётганда унинг исмини чиройли талаффуз қилинг.
Агар ҳар бир исмнинг ортига исмига мос равишда «жон», «бек», «хон», «али», «бой» каби жумлаларни қўшиб айтилса яхши бўларди. Бироқ, Гавҳар исмини «Говҳар», Шавкат исмини «Шовкат», Латиф исмини «Латип» деб айтиш исмнинг асл матнидаги маънога мутлақо зиддир. Зеро, форсча «Гов»–мол, «Ҳар»– эшшак маъноларини англатади.
Кўришиш этикети. Кўришиш этикети қоидалари миллий хусусиятлардан келиб чиқиб турли халқларда турлича кўринишга эга.
Кўришиш саломлашиш, бош қимирлатиш, қучоқ очиш, қўл бериш, қўлни кўксига қўйиш ва ҳатто ўпишиш орқали амалга оширилади. Бу жараён ҳиндларда кафтларни жуфтлаб, пешонаси-нинг ўртасига теккизиш билан, афғонларда ўнг қўлини манглайига тегизиб, таъзим қилиш билан тибетликларда бир–бирларига қараб тилларини чиқариш билан, ўзбекларда қўлни кўксига қўйиш билан кўришилади.
Вазиятдан келиб чиққан ҳолда кўришишнинг юқоридаги шаклларидан бири танланади. Кўришаётганингизда суҳбатдошингизга яхши ниятда эканлигингизни кўрсатишга ҳаракат қилинг. Билдираётган тилакларингиз, мулоҳазаларингизни самимий баён этинг, фикрларингиз сохталикдан йироқ бўлсин.
Кўришиш этикетига кўра, ёши кичик эркак ёши катта аёл (таниши, ҳамкасби, қариндоши) билан учрашганда биринчи бўлиб мулозамат билдириши лозим. Агар аёл киши эркаклар билан кетаётган пайтида дугонасини кўриб қолса, бу ҳолатда дугонасига биринчи бўлиб мулозамат қилиши керак. Гарчанд, аёлларнинг эркаклар билан қўл бериб сўрашишлари халқимиз табиати (менталитети)га хос бўлмаса–да, замонавий этикет бу жараённи меъёр даражасида четлаб ўтишни талаб этади. Зеро, ишлаб чиқариш корхоналарида, банкларда, таълим муассасаларида, давлат ташкилотларида эркаклар билан бирга хизмат қилаётган аёллар бундай вазиятлар билан тез–тез тўқнаш келадилар. Лекин эркаклар аёллар билан кўришар эканлар, нигоҳларини аёлга «еб қўйгудек» қилиб тиқилишлари кулгили ҳолатларга олиб келиши мумкин. Агарда бир нечта одам бўлган хонага кириб, улардан бири билан қўл бериб кўришдингизми, энди бошқалар билан ҳам қўл бериб сўрашишингиз шарт. Йўқса, мутаносиблик бузилиб, айрим кишилар сиздан ранжиши мумкин. Йўлда учраган аёл билан қўл узатиб кўришишга тўғри келиб қолса, аёл қўлқопини ечмаслиги мумкин, аммо эркак, албатта, ечиб кўришиши лозим. Агар аёл кишини эркак кишига таништиришаётган бўлишса, аёл киши биринчи бўлиб қўл узатади. Ресторан, қаҳвахона, ошхона ва чойхоналарда тасодифан учрашиб қолган танишларингиз агар улар узоқроқда бўлишса, уларга бошингизни силкитиб қўйишингиз кифоя қилади.
Агар аёллар қуршовида бўлсангиз, улар билан умумий тарзда бир марта саломлашиб қўйилади. Этикетни бузилиши кўришувнинг мувозанатини издан чиқариб юбориши мумкин. Жамоат орасида танишларингиз билан зинҳор баланд овозда кўришманг, бу маданиятсизлик аломатидир.
Муомала этикети. Инсоннинг ўзи учун қайғуришига доир бир қанча усуллар мавжуд. Уларнинг ичида энг асосийси – кишиларга ўзи ҳақида гапириб беришни сўраб мурожаат этишдир. Шунда сиз одамлар бирор масалани муҳокама қилишдан кўра ўзлари ҳақида гапириш, дардларини айтишга, кўнгилларини очишга ташна эканликларини билиб оласиз. Агар инсонни гапиришга кўндира олсангиз ва унга таскин бера олсангиз, билингки, сиз унга ёқиб қоласиз. Бу борада: «Жаноб, ҳаёт ташвишлари барчамизнинг чекимизда бор», «Жаноб, бу сиз ёқтирган куй!», «Дўстим, сизнинг фикрларингиз мени ўйлашга мажбур қилди», «Биз биргаликда ҳаётнинг кўп қийинчиликларини енгиб ўтганмиз» ва ҳоказо таскинларни бериб кўриш мумкин.
Шуни айтиш лозимки, кўпчилигимиз бошқаларга таъсир қила олмаймиз, чунки биз доим ўзимиз ҳақимизда ўйлаш ва фикр юритиш билан бандамиз. Шу нарсани унутмаслик керакки, сиз суҳбатга қизиқиш ёки қизиқмаслигингиз муҳим эмас, муҳими, суҳбатдошингизнинг бу суҳбатга қизиқиши. Шунинг учун сиз қачон, ким билан гаплашсангиз ҳам у билан фикр алмашинг ва унга ўзи ҳақида гапиришга имкон беринг. Шундай йўл билан сиз энг яхши суҳбатдошга айланасиз.
Бошқаларни ўзининг аҳамиятга эга эканлигини ҳис қилишга ундаш усуллари ҳам ғоятда муҳимдир. Бошқалар томонидан эътироф этилиши барчага хушкайфият бағишлайдиган хусусиятдир. Бундай ҳолат кишини ҳаётга қизиқишга, янги нарсаларни кашф этишга, меҳнатга янгича муносабат, ташаббускорликка ундайди.
Шахслараро муносабатларда сиз ўзингизни жуда ҳам эркин ҳис этишингиз учун иложи борича, бошқаларни суҳбат давомида муҳим ўрини борлигини тушунишига мажбур қилинг. Ёдингизда тутинг, сиз бошқаларни аҳамиятли инсон эканликларига ишонтира олсангиз, улар сиздан миннатдор бўладилар. Ҳар бир инсон йирик бир шахс бўлишини чин дилдан хоҳлайди.
Бошқаларнинг ўзига муносабати ва сизнинг ўзингизга муносабатингиз бир хил даражада муҳим. Ушбу усулни самарали қўллаш, шахслараро муваффақиятли алоқалар ўрнатиш йўлидаги асосий тамал тоши ҳисобланади.