Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

 
Savol va topshiriqlar: 
 
 
1. Ergashgan qoʻshma gaplar qanday xususiyatlarga ega? 
2. Ergashgan qoʻshma gaplar qismlari qanday vositalar bilan birikadi? 
3. Bosh va ergash gap deganda qanday gaplar tushuniladi? 
4. Koʻchirma gap qay tarzda oʻzlashtirma gapga aylanadi? 
Adabiyotlar: 
1. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi oʻzbek tili. T.: Universitet, 2011. 
2. Ўзбек тили грамматикаси. 2-қисм. – Т.: «ФАН», 1976. 

---

290 
3. Jamolxonov H. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. – T.: 2005. 
4. A.G'ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o'zbek adabiy tili, sintaksis. – T.: 1965. 
 
16-mavzu: 
MATN LINGVISTIKSINING SHAKLLANISHI. MATNNING ASOSIY 
XUSUSIYATLRI. 
O‗zaro va tarkiban bog‗langan gaplar ketma-ketligidan iborat yozma yoki 
og‗zaki shakldagi yaxlit birlik matn sanaladi.
Ma‘lum bir fikrni batafsil ifodalash uchun gaplarni tilimizning muayyan 
qoidalari asosida bog‗lab,matn tuzamiz. Mazmun va grammatik jihatdan bog‗langan, 
bir mavzuni ifodalovchi gaplar matnni hosil qiladi.
Mavzu matndagi asosiy fikrning nima haqida ekanligidir. Shundan kelib 
chiqqan holda matnning sarlavhasi ham bo‗lishi mumkin. 
Matn tarkibidagi gaplar tuzilishiga ko‗ra sodda ham, qo‗shma ham bo‗laverishi 
mumkin. Ular mazmunan va mantiqan bir-biri bilan bog‗langan bo‗ladi. Muayyan 
so‗z va grammatik shakllar bu bog‗lanishni ko‗rsatib turadi. 
Matnning mazmuniy yaxlitligini ta‘minlashda ayrim so‗zlar yoki gaplar asosiy 
o‗rinni egallaydi. Matnning mohiyatini belgilashda ular tayanch birliklar hisoblanadi. 
Matn mazmunini qayta bayon qilishda shu birliklar asos bo‗ladi. 
Matn tuzuvchi muayyan voqea-hodisa yoki narsa, shaxs haqida hikoya qilish, 
ularni tasvirlash yoki ular haqida muhokama yuritish kabi maqsadlarni ko‗zda tutishi 
mumkin. Mazkur maqsadlarga muvofiq matnlarning quyidagi turlari farqlanadi: 1)
hikoya matni; 2) tasviriy matn; 3) muhokama matni. 
HIKOYA MATNI 
Muayyan voqea-hodisa yoki narsa, shaxs haqida hikoya qilish maqsadida 
tuzilgan matn hikoya matni sanaladi. 
Hikoya matni koʻproq soʻzlashuv va badiiy asarlarda qoʻllaniladi. 
1-misol. 
Nihoyat, Londondan Toshkentga uchadigan bo‗ldik. Havo kemasiga 
chiqishimiz bilan osoyishta va yoqimli ovoz yangradi: «Assalomu alaykum, xonimlar 
va janoblar! Sizlarni «O‗zbekiston havo yo‗llari» milliy aviakompaniyasi nomidan 
muborakbod etamiz!» Rostini aytsam, ko‗zimdan yosh chiqib ketdi. Bu so‗zlar 
mening tilimda, ona tilimda jarangladi! Vatanimdan minglab chaqirim narida, tag‗in 
yuzlab xorijiy yo‗lovchilar o‗tirgan kemada!.. Aqalli mana shu holatning o‗zi uchun 
Istiqlolga ming bora ta‘zim qilishga tayyorman! (O„. Hoshimov) 
2-misol. 
G‗afur akaning o‗zi o‗sha buyuk ustozlar izidan borishga intilardi. Shuning 
uchun ham u tariximizni mukammal bilar, rasmlar chizar edi. U raqs tushganda, zo‗r 
raqqosalar ham davradan chiqib, tomosha qilardi. Qo‗liga taqsimcha olib, xalq 
termalarini aytganda, hamma jimib qolardi. Dutor chertganda, tinglovchilar bosh egib 
tebranishardi. G‗afur aka Yusuf qiziqlar bilan teng kelib askiya aytishardi. Latifa 

---

291 
aytishda unga hech kim teng kelolmasdi. Xalq dostonlarini baxshidek ohangi, ifodasi 
bilan boshdan-oyoq ayta olardi. (Said Ahmad)