Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

SO„ZNING O„Z VA KO„CHMA MA‟NOLARI 
So‗zlarning nutq jarayoniga bog‗liq bo‗lmagan atash ma‘nosi o„z ma‟no 
sanaladi. 
So‗zning nutqda boshqa so‗zlarga bog‗lanib hosil qiladigan yondosh ma‘nosi 
ko„chma ma‟no hisoblanadi. Masalan: Odamning qulog„i – o‗z ma‘noda, qozonning 
qulog„i – ko‗chma ma‘noda. Inson koʻzi – oʻz ma‘noda, uzuk koʻzi – koʻchma 
ma‘noda. 
Har qanday koʻp ma‘noli soʻz ikkita ma‘noga ega boʻladi: 1) oʻz ma‘no; 2) 
koʻchma ma‘no. 
Soʻzning oʻz (asl) ma‘nosi oʻsha soʻz uchun doimiy boʻlgan, nutqdan 
tashqarida alohida olinganda ifodalaydigan haqiqiy ma‘nosidir. Soʻzning koʻchma 
ma‘nosi esa boshqa soʻzlarga bogʻlangandan keyingina yuzaga chiqadigan, faqat nutq 
tarkibida mavjud boʻlgan ikkilamchi ma‘nosi sanaladi. 
Soʻz qaysi ma‘noda, ya‘ni oʻz yoki koʻchma ma‘noda qoʻllanayotganini 
aniqlash uchun oʻsha soʻz nutq tarkibidan ajratib olinishi va «mavjud borliqda 
shunday voqelik boʻlishi mumkinmi?» degan savol berilishi lozim. Agar shunday 
boʻlishi mumkin boʻlsa, bu soʻz oʻz ma‘nosida; mumkin boʻlmasa, koʻchma ma‘noda 
qoʻllanayotgan hisoblanadi. 
Masalan: 
1) Sodiqjon oʻtkir boltasi bilan kundalarni maydaladi. (Bolta oʻtkir boʻlishi 
mumkinmi? Ha. Demak, bu soʻz oʻz ma‘nosida) 
2) Zaldagi oʻtkir nigohlar menga tikilgan edi. (Nigoh oʻtkir boʻlishi 
mumkinmi? Yoʻq. Koʻchma ma‘noda) 
3) Farzandingizning zehni oʻtkir, fanlarni tez oʻzlashtirmoqda. (Zehn oʻtkir 
boʻlishi mumkinmi? Yoʻq. Koʻchma ma‘noda) 
4) Xonada qandaydir oʻtkir atir hidi anqirdi. (Hid oʻtkir boʻlishi mumkinmi? 
Yoʻq. Koʻchma ma‘noda) 
Demak, yuqoridagi gaplarning 1-sida oʻtkir soʻzi oʻz ma‘nosida, 2-3-4-
gaplarda esa koʻchma ma‘noda qoʻllangan. 
Soʻzning oʻz ma‘nosi bilan koʻchma ma‘nosi ma‘lum bir bogʻliqlikka ega 
boʻladi. Soʻzning oʻz va koʻchma ma‘nosining bogʻliqligi qanday ekanligiga koʻra 
ma‘no koʻchishining bir necha turlari farqlanadi: 
1) Metafora;
2) Metonimiya; 
3) Sinekdoxa; 
4) Vazifadoshlik. 
METAFORA 
Metafora narsa yoki tushunchalar o‗rtasidagi o‗xshashlik asosida nom 
(so‗z)ning ko‗chishidir. Masalan, qozonning qulog„i birikmasidagi quloq so‗zining 
ma‘nosi metaforik ma‘no, chunki u odamning qulog‗iga o‗xshashligi asosida yuzaga 
kelgan. 

---

42 
Metaforada narsa va hodisalar oʻrtasidagi oʻxshashlik bir necha xil boʻlishi 
mumkin: