Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Regulyator modda ajratuvchi mikroorganizmlar. O‗simliklarning 
mikroorganizm 
tomonidan 
ajratiladigan 
metobolizim 
moddalarini 
o‗zlashtrib olishi laboratoriya tajribalari orqali aniqlangan. O‗simliklar 
o‗zlari sintez qilaolmaydigan har xil tabiiy xusisiyatga ega antibiotklarni 
o‗zlashtiradilar. Ba‘zi antibiotiklar o‗simlik hujayra va to‗qimalariga tez va 
oson o‗tib, ildiz orqali yer ustki qismiga etib keladi, ba‘zilari sekin o‗tib 
ildizda to‗plani qoladi. Bulardan tashqari o‗simlik ildizi orqali 
mikroorganizlar tomonidan sintezlangan vitaminlar, aminokislotalarni ham 
o‗zlashtirishi va bunday biologik faol moddalarni o‗simliklarning o‗zlari 
ham sintezlashi nishonlangan atomlar orqali aniqlangan. 
Hozirgi kunda o‗simliklarning o‗sishi va rivojlanishini taminlovchi 
(auksin, gibberelin, sitokinin va boshqa organi kislotalar) fitogarmonlar, 
stimulyatorlar, regulyato 
rmoddala
rajratib 
olingan Azotobaktyer 
va 
azosprilla- auksinlarni sintezlaydi. Fusarium moniliforme va 

---

150 
Gibberella fujikuroi - zamburug‗lari hamda tuproqda keng tarqalgan 
bakteriyalar – gibberelini kabi biologik faol moddalarni ajratadi. 
Sitokininni- mikoriza hosil qiluvchi zamburug‗lar va tuganak bakteriyalar 
sintezlashi aniqlangan. 
O‗simliklarning o‗smishi va rivojlanishini taminlovchi biologik faol 
moddalar qishloq xo‗jaligida keng qo‗llanilmoqla. 
Azotofiksatorlar. 
Atmosferatdagi 
erkin 
azotning 
tuproqqa 
fiksasiyalanishida bir qancha prokariot simbiont organizimlar ishtirok 
etadi. Tuproq mikrobiologiyasida azotni o‗zlashtiruvchilardan tuganak 
bakteriyalar to‗liq o‗rganilgan. Tuganak bakteriyalarni o‗rganishga 
bag‗ishlangan amaliy ishlarning deyarli 20% o‗simliklarning azotli 
oziqlanishi va nitragin (rizotorfin) nomli bakterial preparat tayyorlanishiga 
asoslangan.Nitrogin preparati qo‗llanganda qishloq xo‗jaligi ekinlarining 
hosildorligini 20-200% gacha ortgan. Tuganak bakteriyalar tuproqda, 
risosfyerada va rizoplanda yashaydi. Ular dukkakli o‗simliklar ekilgan 
tuproqda asosan 3-4 yil ko‗p bo‗ladi keyingi yillarda keskin kamayadi va 
tuproq 
komplekslarida 
o‗n yilgacha saqlanib qoladi. Dukkakli 
o‗simliklarga tuproqdagi tuganak bakteriyalar ildiz tukchalar orqali o‗tadi 
va tuganak hosil qiladi. O‗simlik ildizida leggemoglabin ta‘sirida 
zorg‗oldoq rangli tuganakchalarning bo‗lishi, o‗simlik va bakteriya 
o‗rtasida simbiotik aloqaning tiklangaligi va azot o‗zlashtirishning 
boshlanganligidan darak beradi. Agar tuganaklar juda ko‗p mayda va 
rangsiz bo‗lsa, bakteriyalar parazit holga o‗tgan bo‗ladi. 
Ikkinchi 
guruh 
azot 
o‗zlashtiruvchilar 
aktinoriza-azotni 
o‗zlashtiruvchi simbiont mikroorganizim bo‗lib aktinomisetlarning 
Franckia avlodining vakillari o‗simliklarning ildizida korallsimon 
tuganaklar hosil qiladi. 
Uchinchi guruh azot o‗zlashtiruvchi simbiontlar sionabakteriya va 
suv paporotnigi Azolla hisoblanadi. Azolla paporotnigi sholipoyalardagi va 
zovur suvlarning yuzasida o‗sadi. Sionabakteriya-Anabaena azollae- azolla 
o‗simligining barg qo‗ltig‗ida bo‗ladi. Uerda azotni faol o‗zlashtiruvchi 
juda ko‗plab geterosistalar bo‗lib yil davomida 150-300 kg azot to‗playdi. 

---

151 
To‗rtinchi 
guruh 
azot 
o‗zlashtiruvchi simbiont 
organizm 
sionabakteriya tutuvchi lishayniklar hisoblanadi.