Samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Фуқаролик жамияти


Давлат

Давлат ҳокимияти

Инсон

Оила

Сиёсий партиялар

Касаба уюшмалари

Ижодий уюшмалар

Диний ташкилотлар

Жамоат бирлашмалари

Тарбия муассасалари

Оммавий ахборот воситалари

Фан ва маданият муассасалари

2-chizma. Fuqarolik jamiyatining tarkibiy tuzilishi

Binobarin, mustaqillikning dastlabki yillaridagi tub o’zgarishlar totalitar tuzumning barcha jabhalarida yangilanishlar va burilishlar yuz berishiga muhim turtki bo’ldi. Mamlakatda amalga oshiriladigan iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma`rifiy islohotlar jamiyatning ijtimoiy hayotida birlamchi ahamiyat kasb etdi.
SHuni alohida e`tirof etish zarurki, mustaqil O’zbekiston taraqqiyot yo’lining ijodkori sifatida Birinchi Prezident I.A. Karimovning jamiyatdagi yangi munosabatlarni qaror toptirish yoki takomillashtirishga yo’naltirilgan qator Farmoyishlari, shuningdek qonunlar va hukumat qarorlari yangicha dunyoqarash, milliy mafkura asoslari targ`iboti ham taraqqiyotning O’zbekistonga xos yo’lini belgilab berdi. Aynan shu yo’l o’zbekistonliklarning munosib turmush kechirishi uchun kafolat bo’la oladi, milliy an`analar va madaniyatning rivojlanishini, ma`naviy-axloqiy qadriyatlarning qayta tiklanishini ta`minlaydi.
O’zbekiston Respublikasi davlat qurilishining bosh yo`nalishi mashaqqat bilan qad rostlagan mamlakatlarning murakkab tajribasini, shu bilan birga, respublikaning o’z xususiyatlarini va xalqimiz aql-zakovatini hisobga olib ishlab chiqilgan o’z yo`limizdan aniq maqsad sari qat`iyat bilan ilgarilab borishdan iboratdir.
O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun mamlakat iqtisodini tubdan isloh qilishga kirishildi. Buning uchun, eng avvalo, iqtisodiy islohotlarning quyidagi asosiy strategik maqsadlari belgilab olindi:
jamiyat a`zolarining hayoti va faoliyati uchun zarur va etarli shart-sharoitlarni ta`minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish; mamlakatda ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish; xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta`minlashga erishish;
korxonalar hamda fuqarolarga erkin iqtisodiy faoliyat olib borishlari uchun sharoit yaratish hamda imtiyoz va erkinliklar berish; iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish; jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish; jamiyat a`zolari ongida yangicha iqtisodiy fikrlarni shakllantirib borish.
Islohotlarning yuqorida ko’rsatib o’tilgan strategik maqsadlari iqtisodiy munosabatlar tizimida davlatning o’rnini aniqlashga tegishlidir. O’zini o’zi boshqarish vujudga kelmagan, erkin raqobat bo’lmagan, tashqi aloqalar cheklangan bir sharoitda talab va taklif ta`sirida davlatning iqtisodiyotni boshqarishdan voz kechishi tanglikning chuqurlashishiga, narx-navo o’sishi va pulning qadrsizlanishi kuchayishiga turtki bo’ladi.
Islohotni amalga oshirishda uning bosqichlari izchil bo’lishi muvaffaqiyat garovidir. erkin bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan demokratik jamiyat barpo etishdan iborat pirovard maqsad unga boruvchi har bir bosqichda o’z ifodasini topmog`i lozim. Har bir bosqichni shakllantirish maqsadlar uyg`unligini va ularga izchillik bilan erishishni ta`minlashi zarur. Har bir bosqich uchun qo’yilgan aniq vazifalar, bu vazifalarni hal qilishning puxta ishlab chiqilgan mexanizmigina tanlab olingan maqsad sari bosqichma-bosqich ishonch bilan olg`a borishni ta`minlaydi. Bu hol kuch va resurslarni oldimizga qo’yilgan vazifalarni bajarishga yo`naltirish, eng muhim ustuvorliklarni aniqlash, iqtisodiy islohot jarayonini ana shu maqsadlarga erishishga butunlay bo’ysundirish imkonini beradi.
Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq O’zbekistonning qanday taraqqiyot yo`lidan borishi butunjahon afgor ommasini qiziqtirgan savol bo’lgani sir emas. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, dunyodagi barcha mamlakatlar uchun bir xil bo’lgan taraqqiyot yo`li, bir xil andoza bo’lishi mumkin emas. Binobarin, mustaqillikka erishgan har bir mamlakat o’ziga xos taraqqiyot yo`lini izlaydi, yangi jamiyat barpo etishda o’z andozasini ishlab chiqishga intiladi. Mustaqil O’zbekiston taraqqiyot yo`lining ijodkori sifatida Prezident asarlari, ma`ruza va nutqlarida yangi ma`no-mazmun bilan to’ldirilib, aniqlashtirib berildi.
2. Huquqiy demokratik davlatning barpo etilishi.
Prezident “O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo`li” yangi jamiyat qurishning 5 tamoyilini asoslab berdi:
Iqtisodiyotni mafkuradan to’la xoli qilish, iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi, o’ziga xos ichki qonunlarga muvofiq rivojlanishi.
Davlat — bosh islohotchi, iqtisodiy o’zgarishlar tashabbuskori.
Qonun ustuvorligi, islohotlarning mustahkam huquqiy asoslarga qurilishi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, aholining muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoyalashning ustuvorligi.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich va izchil ravishda o’tish. Bunda islohotlarni inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshirish ko’zda tutiladi.
SHunday qilib, O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo`li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Taraqqiyotning “O’zbek modeli” bundan oldin yaratilgan va mavjud bo’lgan modellarning hech birini takrorlamaydi. U o’z mazmun-mohiyati jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’lib, bu yo’l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham, taraqqiyotning “O’zbek modeli” deb qabul qilindi. Mazkur model haqida keyingi o’rinlarda batafsil to’xtalib o’tiladi.

1. 
   Ishlab chiqilgan tamoyillar hayot sinovidan o’tdi. Amaliy ish jarayonida ularning to’g’riligi va ta`sirchanligi tasdiqlandi. Bu tamoyillar jahon jamoatchiligi tomonidan ma`qullandi, eng muhimi, xalqimizning o’zi ularni qabul qildi va qo’llab-quvvatladi. Hozirgi vaqtda mazkur tamoyillarni amalga oshirib, respublikada ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, bozor munosabatlarini joriy etish sari bosqichma-bosqich o’tib borish ta`minlanmoqda.
   
2. 
   O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish, jamiyat ma`naviy hayotini yuksaltirish bo’yicha qat`iy va izchil siyosat olib borilmoqda.
   
3. 
   Ma`lumki, mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab O’zbekiston o’z siyosiy mustaqilligini mustahkamlash, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurishga yo`naltirilgan chuqur siyosiy islohotlar o’tkazish yo`lidan bormoqda. Jumladan, mustaqillik qo’lga kiritilgach, milliy huquqiy davlat qurish, demokratik jamiyat barpo etish, bozor munosabatlarini shakllantirish kabi dolzarb vazifalar O’zbekiston Konstitutsiyasini ishlab chiqishni taqozo etdi.
   
4. 
   “Mustaqillik deklaratsiyasi” qabul qilingan O’zbekiston Oliy Kengashining 1990 yil 20 iyunda bo’lib o’tgan 2-sessiyasidayoq, yangi Konstitutsiya lozim, degan xulosaga kelingan edi. Sessiyada O’zbekiston Prezidenti I.A. Karimov boshchiligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya loyihasini tayyorlash bo’yicha komissiya tuziladi.
   
5. 
   Konstitutsiyaviy komissiya O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini ishlab chiqish ustida ikki yarim yil ishladi.
   
6. 
   Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqishda konstitutsiyaviy rivojlanishning jahon tajribasi o’rganildi, inson huquqlari, demokratiya va qonunchilik sohasida jahonda qo’lga kiritilgan yutuqlar hisobga olindi. Milliy davlatchiligimizning tajribasi, Amir Temur va boshqa davlatchiligimiz tarixida zalvorli o’rin tutgan allomalarimizning davlatni idora qilish sohasidagi g`oyalari yangi Konstitutsiyaga asos qilib olindi.
   
7. 
   1992 yil 26 sentabrda O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi loyihasi umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e`lon qilindi. Muhokama ikki oy davom etdi. Muhokama jarayonida bildirilgan takliflar asosida tuzatishlar kiritilgan loyiha 1992 yil 26 noyabrda matbuotda ikkinchi marta e`lon qilindi. Umumxalq muhokamasi davrida bildirilgan olti mingdan ortiq taklif va mulohazalar inobatga olindi. Oliy Kengashning 1992 yil dekabrda bo’lgan XI sessiyasi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish masalasini muhokama qildi. Sessiyada deputatlar loyihaga 80 ga yaqin o’zgartirish, qo’shimcha va aniqliklar kiritdilar. SHunday qilib, 1992 yil 8 dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi.
   
8. 
   Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinganligini nishonlash maqsadida Konstitutsiya qabul qilingan kun – 8 dekabr umumxalq bayrami – O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi kuni deb e`lon qilindi.
   
9. 
   O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi Preambula, 6 ta bob, 26 ta bo’lim, 128 ta moddadan iborat. U “Mustaqillik Deklaratsiyasi”, “O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g`risida”gi Qonunda mustahkamlangan tamoyillar va g`oyalarni o’zida to’la mujassamlashtirgan.
   
10. 
    O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi ijodkor xalqimizning xohish, irodasi va dono fikr-mulohazalari asosida va jahonda to’plangan eng ilg`or konstitutsiyaviy rivojlanish tajribasini va milliy davlatchiligimiz xususiyatlarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqildi.
    
11. 
    O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o’rganish jarayonida uning mohiyatini ochib beruvchi quyidagi asosiy tamoyillarni bilib olishga ahamiyat berish zarur:
    
12. 
    O’zbekiston Konstitutsiyasining muhim tamoyili davlat suverenitetidir. “O’zbekiston Respublikasi” va “O’zbekiston” degan nomlar bir ma`noni anglatadi.
    
13. 
    Konstitutsiyamizning tamoyillaridan yana biri xalq hokimiyatchiligidir.
    
14. 
    Davlat hokimiyatining uch tarmoqqa bo’linishi. O’zbekiston davlat hokimiyati tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga bo’linishi qonunlashtirildi.
    
15. 
    Asosiy konstitutsiyaviy tamoyillardan biri demokratiyaga sodiqlikdir. Konstitutsiyada umuminsoniy demokratik tamoyillarning, xalqaro huquq sohasida umume`tirof etilgan qoidalarning ustunligi tan olingan.
    
16. 
    O’zbekiston Konstitutsiyasida inson hayoti, erkinligi, or-nomusi, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari eng oliy qadriyat ekanligi belgilab qo’yilgan.
    
17. 
    Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi. Konstitutsiyaning 15-moddasida “O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi”, - deb belgilab qo’yilgan.