Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

Ma‟muriy-buyruqbozlik (rejalashtirilgan bozor) - sobiq SSSR va 
«sosialistik» deb atalgan davlatlarda amalga oshirilgan bozor turi, unda davlat 
mulki ustun va xususiy mulk deyarli yo„q, imperativ qat‟iy reja hukmron, yerkin 

---

253 
raqobat inkor yetiladi; qat‟iy baholar qo„llanadi. Hayot bozorning bu turini inkor 
yetmoqda. 
«Harbiy kommunizm» siyosati (1918-1920) - Sovet davlatida qo„llanilgan, 
tovar-pul munosabatlari inkor yetilgan, qat‟iy taqsimot va to„la milliylashtirish 
hamda oziq-ovqat razverstkasi amalga oshirilgan, bir qancha sosial sohalar tekin 
bo„lgan (transport, yelektr yenergiyasi, kommunal xizmatlar). X.k. davrida 
mamlakat og„ir inqirozga uchradi. 
«Yangi iqtisodiy siyosat» (Novaya yekonomicheskaya politika, «NEP») - 
Sovet davlatida 1921 yilda joriy yetilgan. Tovar-pul munosabatlariga keng o„rin 
berilgan, denasionalizasiya amalga oshirilgan, xususiy ishlab chiqarish va savdoga 
keng o„rin berilgan va yagona oziq-ovqat solig„i joriy yetilgan. Ya.i.s.dagi 
kapitalistik munosabatlar iqtisodiyotni tez tiklash va rivojlantirishga imkon berdi. 
Faqat og„ir sanoat, bank, temir yo„l, tashqi savdogina davlat monopoliyasida 
bo„lgan. Moliya tizimi pul islohoti orqali kuchaytirilgan. 1928 yildan boshlab 
inkor yetilib, ma‟muriy-buyruqbozlikka o„tildi. 
Chayanov Aleksandr Vasilevich (1888-1937) - taniqli iqtisodchi, Rossiyada 
tashkiliy ishlab chiqarish maktabining asoschisi, dehqonni mehnat xo„jaligining 
asosi deb, oilaviy mehnat yacheykasini tashkil yetgan (kollektivizasiyaga qarshi); 
kooperasiya va agrar sohalarda 200 ga yaqin asar yozgan, bosh asari 
«Xo„jalikning nokapitalistik sistemalari nazariyasi»dir. Ch. 1937 yilda repressiya 
qilinib, qatl yetilgan. Ilmiy g„oyalari hozirda ham ilmiy-amaliy ahamiyat kasb 
yetadi. 
Monopoliya - ishlab chiqarish va banklarning yiriklashuvi va markazlashuvi, 
sof raqobat yo„qoladi (nomukammal raqobat), monopol baho, foyda yuzaga 
keladi. 
Marjinalizm - fransuzcha «chegaraviy» ma‟nosidagi so„zdan olingan, XIX 
asrning 70-yillari Jevons, Menger, Valraslar tomonidan ochilgan iqtisodiyotning 
metodologik prinsiplaridan biri, iqtisodiy hodisalarni tahlil yetishda yeng chekka 
ko„rsatkichlarga suyanadi. Iste‟molni ishlab chiqarishdan ustun qo„yadi. 
Qiymatning mehnat nazariyasi inkor yetiladi. Avstriya maktabi vakillari 
tomonidan qo„llanilgan. XIX asrning o„rtalarida fransuz iqtisodchisi Kurno (1821-
1877), nemis iqtisodchilari Tyunen (1783-1850), Gossen (1810-1858) birinchi 
bo„lib marjinal tahlilni iqtisodiy nazariyaga joriy yetishga uringan. Uning 
kategoriyalari: qimmat, yeng yuqori, chegaralangan naf, noyoblik, ishlab 
chiqarishning yeng yuqori unumdorligi va boshqalar.