Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

Aholi qonuniyati. Mal`tus aholi o`sishi ishlab chiqarish o`sishidan ko`ra 
tezroq yuz berishini isbotlashga harakat qilgan, Shu sababli vaqt o`tishi bilan har - 
bir inson kamroq mahsulot iste`mol qilishga o`tadi, va oqibatda insonlar, sinflar va 
davlatlar orasida qarama - qarshiliklar yuz berishi mumkin. Mal`tusning fikricha, 
aholi o`sishi darajasi, jamiyatning quyi tabaqa vakillari orasida keng tarqalganligi 
bois, u bir tomondan kambag`allarga moddiy yordam ko`rsatishni bekor qilib, 
boshqa tomondan ularning ta`lim va madaniy darajasini oshirish lozim deb 
hisoblagan. Bunda Shunga e`tibor berish kerakki, Mal`tusdan oldin aholi miqdori 
o`sishi ijobiy hodisa deb sanalib, bu holat ishlab chiqaruvchilar soni o`sishiga 
tenglashtirilgan va xalq boylik darajasini oshiruvchi omil sifatida ko`rib chiqilgan 
(masalan Smit nazariyasiz). 
Mal`tus ilk marotaba, jamiyatning e`tiborini insonlar nafaqat ishlab chiqaruvchilar, 
balki iste`molchilar ekanligiga qaratgan. Demakki, talab mustaqil iqtisodiy 
muammo ekanligi isbotlangan. 
Narx va daromadning bo`linishi. Mal`tus narx nazariyasini kapitalistlar 
xarajatlari bilan belgilanuvchi omil deb qabul qilib, bundan bo`linish nazariyasini 
ajratgan (Smit va Sey nazariyasi). 
Realizatsiya. Mal`tus Sey nazariyasini tanqid qilgan holda, talab va taklif 
doimo ham teng kelinishi mumkin emasligini aytib o`tgan, va uning fikricha, 
birinchidan talab va taklifning narx bo`yicha tengligi, o`zining natural tuzilmasiga 
ko`ra doimo ham mos kelmasligini, va ikkinchidan jamiyatning boy tabaqa 
vakillari o`z daromadlarini doimo ham iste`mol qilishga qaratmasliklarini, 
yaratilgan mablag` zahiralarini esa doimo keyinga qoldirilgan masala sifatida qabul 
qilishlarini ilgari surgan. «Mablag` yig`ishga ishtiyoq, - deb yozgan edi u, - 
jamiyat iste`mol qilishga qodir bo`lmagan iste`mol mollari miqdori oshib qolishiga 

---

63 
olib keladi». Saqlab qo`yishga ehtiyoj natijasida talabning taklifdan ortda qolishi 
haqidagi tezis keyinchalik Keyns nazariyasining asosiga aylandi.
Shu bilan birgalikda, Mal`tus talabning oshirish usullari imkoniyati 
mavjudligiga ham e`tibor qilgan. Masalan, mazkur boyliklarning jamiyat a`zolari 
orasida nisbatan tekis bo`linishi, katta miqdordagi insonlarning kichik miqdordagi 
boyligi real talabga nisbatan ekvivalentga yaqinlashishi kichik guruh doirasidagi 
boylik bo`linishiga asos bo`la olmaydi. Shu bilan birgalikda, Mal`tus, nisbatan 
tenglikni ham qabul qilmagan, Chunki yirik kapitallar, demakki korxonalar ham, 
texnik rivojlanish jihatidan kattaroq imkoniyatga egadir. Ikkinchidan, avvalambor 
tashqi savdoning rivojlanishi, realizatsiya bozorini kengaytiradi, va Shu bilan 
birgalikda, mahsulotni nisbatan pastroq narxda sotib olish imkoniyatini yaratadi. 
Uchinchidan, ishlab chiqarish qobiliyatiga ega bo`lmagan sinflar tomonidan 
tovarlar iste`moli, ya`ni sof iste`molchilar sinfi, ishlab chiqaruvchilar sinfi 
mahsulotini sotish imkoniyatini yaratishadi. Bunda, Mal`tus Seyning iste`mol sof 
va sodda bo`lib, mamlakat boyligi oshishiga hech qanaqa sharoit yaratmasligi 
borasidagi Sey qonunini inkor etib, Smit tomonidan tanqid etilgan er 
mulkdorlarining o`zgalar hisobiga daromad ko`rishini yaratishiga salbiy fikr 
bildiradi. Natijada, Mal`tus to`liq realizatsiyaga zarar etkazishi mumkin bo`lgan 
omillarni ko`rsatgan holda, jamiyat barcha a`zolari daromadlarida namoyon 
bo`lgan talab va ishlab chiqarilgan mahsulot taklifi orasidagi tenglik mavjudligini 
tan olgan.