Samarqand davlat universiteti yusupov r. K. Ijtimoiy ishga kirish

Chet ellar ijtimoiy himoya modellari: liberal, sotsial-
demokratik, konservativ (korporativ). Ijtimoiy himoya modellari 
deganda ijtimoiy himoyaning tur va shakllarini tushinish nazarda 
tutiladi. Daniyalik sotsiolog Gesta Esping-Andersen tasnifiga ko‘ra, 

---

114 
ijtimoiy himoyaga nisbatan jahonda mavjud yondashuvlardagi jiddiy 
farqlar mavjud bo‘lib, ularning modellari haqida tasavvur hosil qilish 
ijtimoiy ish xodimiga ularni ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Gesta 
Esping-Andersen ijtimoiy davlatlarning uch asosiy modelini:
- 
liberal; 
- 
konservativ (korporativ); 
- 
sotsial-demokratik modellarini bir biridan farqlaydi
32
. 
AQSH, Kanada, Avstraliya, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarga 
xos bo‘lgan liberal modelning shakllanishi xususiy mulk hukm surgan, 
bozor munosabatlari yetakchilik qilgan sharoitda, liberal mehnat axloqi 
ta’sirida amalga oshgan. Bu model faoliyatining asosiy shartlari 
quyidagilardir:
- bozor munosabatlariga davlatning mumkin qadar kam 
aralashuvi;
- davlat tomonidan tartibga solish choralarining kam 
qo‘llanilishi, bunda makroiqtisodiy siyosatni ishlab chiqish 
doirasidan chetga chiqmaslik;
- yalpi ichki mahsulot (YaIM)da iqtisodiyot davlat sektori 
ulushining ozligi. Fuqarolarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash 
rivojlangan sug‘urta tizimlari hisobidan amalga oshiriladi. Bu 
jarayonga davlat mumkin qadar kam, minimal aralashadi, u 
asosan 
muayyan 
kafolatlarni 
tartibga 
solish 
bilan 
shug‘ullanadi. Sug‘urta to‘lovlarining miqdorlari, odatda, 
uncha katta bo‘lmaydi. Transfert to‘lovlari, ya’ni davlat 
byudjetidan aholining har xil guruhlariga nafaqalar va 
subsidiyalar tarzida bevosita o‘tkaziladigan soliqlardan 
olingan moliyaviy mablag‘lar miqdori ham ko‘p emas. 
Ishlab chiqarish munosabatlari sohasida tadbirkorlik ishlab 
chiqarish faoliyatining rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlar 
yaratilgan bo‘lishi. Korxonalar egalarining ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va unda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, shu 
jumladan, keraksiz bo‘lib qolgan xodimlarni ishdan bo‘shatish huquqlari 
32
Esping-Andersen G. The three worlds of welfare capitalism. Princeton New Jersey:Prineton 
University Press, 1993. – P 25. 

---

115 
biron-bir tarzda cheklanmaydi. Bunday holatning o‘ta liberal shakli 
AQSHga xosdir. Bu yerda 1948 - yildan beri amal qiladigan mehnat 
bitimlari to‘g‘risidagi qonun yoki “Vagner qonuni”ga binoan, korxona 
ma’muriyati ishlab chiqarish qisqargan yoki modernizatsiya qilingan 
holda xodimlarni ogohlantirishsiz yoki ikki-uch kun oldin ogohlantirish 
yo‘li bilan, mehnat staji va malakasini hisobga olmasdan bo‘shatishga 
haqli. 
Bu model iqtisodiy barqarorlik yoki o‘sish sharoitida o‘zining 
asosiy vazifasini bajaradi, biroq ishlab chiqarish pasaygan va majburiy 
qisqartirilgan, ijtimoiy dasturlarning aksariyat qismidan voz kechilgan 
sharoitda ko‘pgina ijtimoiy guruhlar, avvalo xotin-qizlar, yoshlar va 
qariyalar og‘ir ahvolga tushib qoladi. 
Konservativ (korporativ) model ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 
iqtisodiyotiga ega mamlakatlarga xosdir. Ularning orasida kontinental 
Yevropaning Avstriya, Germaniya, Italiya, Fransiya kabi mamlakatlari 
bor. Bu yerda davlat mavqeyi ancha kuchli: ijtimoiy tadbirlarga 
byudjetdan ajratiladigan mablag‘lar xodimlar va ish beruvchilarning 
sug‘urta badallariga taxminan teng, qayta taqsimlashning asosiy 
kanallari yo davlat ixtiyorida, yo uning nazorati ostida. Ayni vaqtda 
davlat fuqarolarni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash vazifasini 
sug‘urta himoyasi tizimiga topshirishga harakat qiladi. Shu tufayli 
ijtimoiy nafaqalar miqdori mehnatdan olingan daromadlarga va tegishli 
ravishda sug‘urta to‘lovlariga qilingan ajratmalarning miqdorlariga 
bog‘liq bo‘ladi. Korxonalarning egalari hamda yollanma xodimlarning 
manfaatlarini ifoda etuvchi nufuzli kasaba uyushmalari birgalikda 
boshqaradigan sug‘urta kassalarining “o‘zini o‘zi boshqarishi” mazkur 
modelning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Ishsizlik yuz bergan 
holda kafolatlangan to‘lovlar miqdori mehnat stajiga, to‘lovlar muddati 
esa sug‘urta badallarini to‘lashning davomiyligi, ularning miqdori va 
xodimning yoshiga bog‘liq, bo‘ladi. Ko‘pgina mamlakatlarda ishsizlik 
bo‘yicha nafaqa to‘lash davri 50 yoshdan katta shaxslar uchun 
oshirilgan. 
Sotsial-demokratik model (u ba’zan solidar model deb ham ataladi) 
aholini himoyaqilishda, davlat yetakchi rol o‘ynashini nazarda tutadi. 

---

116 
Aholining daromadlari darajasini tenglashtirish va aholini yalpi ish bilan 
ta’minlash davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor vazifalari hisoblanadi. Bu 
model Skandinaviya mamlakatlari-Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiya, 
Daniyada, shuningdek, Gollandiya va Shveytsariyada o‘zining amaliy 
ifodasini topgan. Iqtisodiyotning rivojlangan davlat sektori ijtimoiy 
sohani moliyalashtirish negizi bo‘lib xizmat qiladi. Bu negizni 
mustahkamlashga soliq solish darajasi juda yuqori ekanligi ham 
ko‘maklashadi. YaIMda davlat xarajatlarining ulushi Shvetsiyada 66%, 
Daniyada 61%, Finlyandiyada 56% ni tashkil etadi. Bu xarajatlarning 
asosiy qismi ijtimoiy ahamiyatga molik ob’yektlarning ehtiyojlarini 
qondirishga yo‘naltiriladi. Bu xarajatlar orasida transfert to‘lovlarining 
ulushi ham ancha katta bo‘lib, ularning yordamida milliy mahsulotni 
aholining kam ta’minlangan tabaqalari foydasiga qayta taqsimlash 
amalga oshiriladi. 
Ushbu modelning boshqa o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardir: 
- 
ishlab chiqarish demokratiyasining rivojlangan tizimi;
- 
mehnat munosabatlari ayrim korxonalar yoki tarmoqlar 
darajasida emas, balki umummilliy miqyosda tartibga solinishi; 
- 
ishsizlik darajasini mumkin qadar kamaytirishga imkoniyat 
yaratadigan ta’sirchan vositalardan foydalanilishi. 
Shvetsiyada qabul kilingan ijtimoiy davlat doktrinasi ayniqsa 
mashhurdir. U ko‘pincha egalitar doktrina deb ataladi. U davlatning o‘z 
fuqarolariga g‘amxo‘rligini milliy siyosat darajasiga ko‘taradi, ularga 
xavfsizlik va ishonchlilikni, xavf tug‘ilgan hollarda himoya qilishni, 
shuningdek, himoyani tashkil etish va unga rahbarlik qilishni va’da 
qiladi. Shvetsiyada qarindosh-urug‘lari, xayriya faoliyati yoki bozorga 
qaram bo‘lishlariga hojat yo‘q. Beshikdan qabrgacha ularga davlat 
g‘amxo‘rlik qiladi. 
Bu maqsadlarni ro’yobga chiqarish uchun 1977 - yilda Shvetsiyada 
ijtimoiy idora qayta tashkil etildi va ijtimoiy xizmatning ancha keng 
qamrovli, biroq aniq va aholiga tushunarli vazifalari ta’riflandi. Ularning 
orasida to‘rt asosiy yo‘nalishni qayd etish mumkin:
- daromad olishni kafolatlash; 
- atrof-muhitni muhofaza qilish; 

---

117 
- aholiga xizmatlar ko‘rsatish (shu jumladan sog‘liqni saqlash); 
- mehnat muhitini muhofaza qilish.
Har bir yo‘nalish uchun muayyan ijtimoiy institut javob beradi. 
Yuqorida qayd etilgan uch model jahonning biron-bir mamlakatida 
sof holda uchramaydi. Ijtimoiy davlatning “ideal tiplari” sifatida 
qaraladigan bu modellarning har biri o‘z afzalliklari va kamchiliklariga 
ega. Amalda liberal, korporativ va sotsial-demokratik modellar 
ko‘rinishlarining muayyan uyg‘unligi ko‘p kuzatiladi. Masalan, 
Kanadada sug‘urta pensiyasi bilan bir qatorda “xalq pensiyasi” ham 
mavjud. Shunga o‘xshash pensiya Avstraliyada ham joriy etilgan. 
AQSHda ijtimoiy sug‘urta kassalaridan tashqarida to‘lanadigan juda 
ko‘p nafaqalar mavjud. Bu yerda moddiy yordam ko‘rsatishning 100 ga 
yaqin dasturlari amal qiladi. Ularning aksariyati besh federal vazirlik 
(sog‘likni saqlash va ijtimoiy xizmatlar vazirligi, qishlok xo‘jalik 
vazirligi, mehnat vazirligi, uy-joy qurilishi va shaharni rivojlantirish 
vazirligi, ichki ishlar vazirligi), shuningdek, iqtisodiy imkoniyatlar 
bo‘yicha qo‘mita, faxriylar ishlari boshqarmasi, Temiryo‘lchilar pensiya 
ta’minoti kengashi va Noharbiy xizmat komissiyasi homiyligida amalga 
oshiriladi. Ayni vaqtda, bunday dasturlar aholining ayrim tabaqalari 
orasida ijtimoiy boqimandalikni ham rag‘batlantiradi: bu yerda ikki-uch 
avlod jamoat manfaatlarida bir kun ham ishlamagan kishilarning katta-
katta guruhlari yuzaga kelgan.
Ko‘rsatib o‘tilgan dasturlarning yana bir kamchiligi shundaki, ular 
oiladagi munosabatlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, xususan, er-xotin 
ajralishi, ota-onaning alohida yashashiga turtki beradi, chunki moliyaviy 
yordam olish oilaviy holatga bog‘liqdir. 
Ijtimoiy soha doimo xalqaro tashkilotlarning diqqat markazidadir. 
Ular bu sohani xalqaro-huquqiy tartibga solish va muvofiqlashtirish 
masalalariga katta e’tibor beradi. 
1966 - yilda qabul qilingan BMTning Iqtisodiy, ijtimoiy va 
madaniy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro bitimida ijtimoiy ta’minot 
sohasidagi huquqlarga bag‘ishlangan bir nechta moddalar mavjud. Bu 
bitimga qo‘shilgan mamlakatlar unga rioya etishlari shart. 

---

118 
Bu sohada Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) muhim rol o‘ynaydi. 
U o‘z kuch-g‘ayratini ijtimoiy adolat umumiy tamoyillarini ayrim 
mamlakatlarning qonunchiligiga joriy etishga qaratadi. Mazkur tashkilot 
ratifikatsiya qilingan konvensiyalarning bajarilishi ustidan xalqaro 
nazorat olib borishning eng mukammal tizimlaridan biriga ega. 
1952 - yilda XMT ijtimoiy himoya konsepsiyasi ifodalangan 102-
son konvensiyani qabul qildi. Ushbu hujjatda barcha fuqarolar mehnat 
staji va to‘langan sug‘urta badallarining miqdoridan qat’iy nazar, 
ijtimoiy yordam olish huquqiga ega ekanligi e’lon qilingan va mazkur 
yordam ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan sakkiz yo‘nalish qayd etilgan:
- 
tibbiy xizmat ko‘rsatish; 
- 
kasallik bo‘yicha nafaqa to‘lash; 
- 
qarilik pensiyasi to‘lash; 
- 
ishlab chiqarishda jarohatlanganlik uchun pensiya to‘lash; 
- 
bola tug‘ilishi munosabati bilan to‘lanadigan nafaqalar; 
- 
oilaviy nafaqalar; 
- 
nogironlarga to‘lanadigan nafaqalar; 
- 
qarovchisini yo‘qotganlik uchun to‘lanadigan nafaqalar. 
Konvensiyada ijtimoiy yordam ko‘rsatish chog‘ida teng 
huquqlilikning asosiy prinsipi qayd etilgan: konvensiyani ratifikatsiya 
qilgan barcha mamlakatlar o‘z hududida XMT a’zosi bo‘lgan boshqa har 
qanday davlat fuqarosiga, shuningdek, qochoqlar hamda fuqaroligi 
bo‘lmagan shaxslarga konvensiyada belgilangan ta’minot turlariga 
tegishli o‘z fuqarolari bilan bir xil huquqlar berish majburiyatini 
oladilar. Iqtisodiy rivojlanish va aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish 
tizimining zarur darajasiga erishmagan mamlakatlarga konvensiyani 
“istisnolar” bilan ratifikatsiya qilish imkoniyati berilgan. 
Yevropa Ittifoqi a’zolari tomonidan 1989 - yilda qabul qilingan 
Yevropa ijtimoiy xartiyasi ham muhim ahamiyatga ega. Uning qoidalari 
1995 - yil 3 -mayda qabul qilingan Xartiyaning yangi tahririda to‘ldirildi 
va rivojlantirildi. Xalqaro shartnoma maqomiga ega bo‘lmagan bu 
hujjatlarda ishlayotgan fuqarolar, shuningdek, ishlamaydigan, tirikchilik 
uchun yetarli mablag‘larga ega bo‘lmagan fuqarolarning ijtimoiy 
himoyaga bo‘lgan asosiy huquqlari haqidagi tavsiya xususiyatiga ega 

---

119 
normalar mavjud. Xartiyani imzolagan tomonlar ikki tomonlama va 
ko‘p tomonlama bitimlar tuzish yo‘li bilan bir mamlakat xodimlari 
boshqa mamlakatga migratsiya qilgan holda har bir taraf fuqarolarining 
ijtimoiy ta’minot sohasida tengligini ta’minlash majburiyatini olganlar. 
Ijtimoiy yo‘naltirilgan iqtisodiyotga ega bo‘lgan ko‘pgina 
mamlakatlarda kafolatlangan eng kam daromad (nafaqa) to‘g‘risidagi 
qonun amal qiladi. Daniya bunday qonunni 1933 - yilda, Buyuk 
Britaniya 1948 - yilda, GFR 1961 - yilda, Gollandiya 1963 - yilda, 
Belgiya 1974 - yilda, Irlandiya 1977 - yilda, Shvetsiya 1982 - yilda, 
Luksemburg 1986 - yilda, Fransiya 1988 - yilda qabul qilgan. Xalqaro 
normalarga muvofiq bu qonun nafaqat tub aholiga, balki mazkur 
mamlakatda muayyan vaqt yashagan chet elliklarga nisbatan ham amal 
qiladi. Nafaqa xayriya xususiyatiga ega emas. Muayyan shartlarga rioya 
qilingan holda u barcha muhtojlarga qonuniy asosda tayinlanishi 
mumkin. Asosiy shart-umumiy daromad miqdori muayyan kattalikdan 
kam bo‘lishi kerak. Deyarli hamma joyda bolalarga to‘lanadigan nafaqa, 
ayrim mamlakatlarda esa turar joy uchun to‘lanadigan nafaqa, alimentlar 
ham daromad tarkibiga kiritilmaydi. AQSHda faqat oilaning joriy 
daromadlari hisobga olinadi. Yosh chegaralari ham belgilangan: 
nafaqaga 30 yoshdan (Luksemburgda-25 yoshdan) oshgan shaxslar 
da’vogar bo‘lishi mumkin; yoshga doir cheklashlar uylanganlar yoki 
bolali shaxslarga nisbatan tatbiq etilmaydi. Nafaqa to‘lash muddatining 
chegaralari qayd etilmagan bo‘lib, vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan 
muhtojlikni tekshirish natijalariga ko‘ra uzaytirilishi mumkin. 
Ko‘pgina xorij mamlakatlarida eng kam ish haqi miqdori va uni 
iste’mol narxlarining o‘sishiga qarab vaqti-vaqti bilan indeksatsiya 
qilish to‘g‘risidagi qonun kam ta’minlangan fuqarolarni himoyaqilish 
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Italiyada indeksatsiya mexanizmi narxlar 
indeksi bir foizga o‘sgan holda, Daniyada 3%ga, Belgiyada 2%ga, 
Lyuksemburgda 2,5%ga o‘sganida ishga solinadi. Ayrim mamlakatlar-
AQSH, Kanada, Fransiya, Shveytsariyada indeksatsiya mehnat qiladigan 
butun aholini emas, balki yollanma xodimlarning bir qismini qamrab 
oladi. 

---

120