Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

iv
 o
m
il
la
ri
 
Xo„jalik xayotining yanada baynalminallashuvi 
Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi 
Umumjahon ahamiyatiga ega bo„lgan ilmiy-texnika inqilobi 
Milliy iqtisodiyotda ochiqlik darajasini kuchchayishi va boshqalar 

---

92 
rolini oshishini ta‘minlovchi muhim omildir. Xullas, ITIning rivojlanishi u yoki bu 
mamlakatda alohida bir ajralgan holda to‗laqonli rivojlanib bora olmaydi. 
Jahon xo‗jaligida mamlakatlarning iqtisodiy aloqalarga yanada chuqurroq kirib 
borishida milliy davlatlar iqtisodiyotining ochiqlik darajasi muhim rol o‗ynamoqda. 
Turli mamlakatlarga tegishli firmalarning kooperatsiyalashuvi natijasida ishlab 
chiqarish va investitsiyalar sohasida yirik xalqaro muammolar kelib chiqmoqda. 
Milliy davlatlarda ochiq iqtisodiyotning shakllanishida eksportga yo‗naltirilgan ishlab 
chiqarishini rag‗batlantirish ishlari bo‗yicha olib borilayotgan tashqi iqtisodiy 
strategiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bunda, albatta xorijiy mamlakatlardan 
kapital va ilmiy - texnologiyalar, malakali kadrlarning kirib kelishiga imkon beruvchi 
xuquqiy asoslarni yaratilishi ham katta ahamiyatga ega bo‗ladi. 
Jahon iqtisodiyotida hozirgi kunda 20 dan ortiq xalqaro iqtisodiy integratsion 
birlashmalar (uyushmalar) mavjud. Jahon xo‗jaligining yalpi ichki mahsulotida 
(YAIM) tovar aylanmaning 2/3 qismi va investitsiyalarning asosiy qismi ana shu 
birlashmalar ulushiga to‗g‗ri keladi. Bunda biz xalqaro iqtisodiy integratsion 
markazlar ichida uchtasini (G‗arbiy Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo - Tinch 
okeani mintaqasi kabi integratsion markazlarni) alohida ajratib ko‗rsatishimiz 
mumkin. Jahon iqtisodiyotida 50 - yillardan so‗ng G‗arbiy Yevropada ikkita yirik 
integratsion guruhni - Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati (YEIH) va Yevropa Erkin 
Savdo Assotsiatsiyasini (YEESA) vujudga kelishi natijasida integratsion jarayonlar 
ushbu mintaqada katta tezlikda rivojlanib bordi. 90 – yillarning o‗rtalariga kelib 
YEIH (1995 yildan boshlab Yevropa Ittifoqi (YEI) deb atala boshlandi) davlatlari 
tashkiloti deyarli YEESAni tugashiga sabab bo‗ldi (YEESA o‗z tarkibida Islandiya, 
Lixtenshteyn, Norvegiya va Shvesariya davlatlarini saqlab qoldi xalos). Jahon 
iqtisodiyotida YEESA o‗zining faoliyatida bojxona ittifoqini (BI) yaratishdan nariga 
o‗tmadi, uning tuzilmasi millatlararo yirik zamonaviy tashkilotlar va uyushmalar 
bilan mustahkamlanmadi
40
. 1990 yilda YEI va YEESAga a‘zo davlatlar Yevropa 
iqtisodiy makonini yaratish to‗g‗risida kelishib olishdi. Ushbu makon doirasida 
40
Tojiyev R.R. Jahon iqtisodiyotida mintaqaviy integratsiya shakllarining qiyosiy tahlili. ―Iqtisodiyot va innovatsion 
texnologiyalar‖ ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2016 yil 

---

93 
YEESAsi a‘zolarining ishlab chiqaruvchilari YEI a‘zolari kompaniyalari bilan bir 
qatorda preferensial (imtiyoz, rag‗batlantirish) bojxona rejimidan foydalanishdi. 
Sharqiy Yevropada sobiq sotsialistik rejali davlatlardagi demokratik qayta 
qurishlar 1949 yillardan beri mavjud bo‗lib kelgan O‗zaro Iqtisodiy Yordam 
Kengashining (O‗IYOK) tarqalib ketishiga sabab bo‗ldi. Sharqiy Yevropa davlatlari 
o‗zlarining iqtisodiy yo‗nalishlarini G‗arbiy Yevropa bozorlariga qaratib, yangi 
birlashmalarni tashkil etishga intilmoqda. Aytish joizki, 1992 yilda erkin savdo 
to‗g‗risida Markaziy Yevropa kelishuvi imzolanib, unga Vengriya, Polsha, Chexiya 
va Slovakiya a‘zo bo‗lib kirdi. Sobiq SSSR tarkibida bo‗lgan respublikalar (Rossiya, 
Ukraina, Belorus, O‗zbekiston, Qozog‗iston, Qirg‗iziston, Tojikiston) esa 1991-1993 
yillarda Mustaqil Davlatlar Hamdo‗stligi (MDH) doirasida Iqtisodiy Ittifoqni
shakllantirdi
41
. 
Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida ahamiyati 
jihatidan ikkinchi o‗rinda turuvchi yirik xalqaro iqtisodiy integratsion markaz 
Shimoliy Amerika hududi hisoblanadi. Ushbu hududda 1994 yilning 1 yanvaridan 
Shimoliy Amerika Erkin Savdo Assotsiatsiyasi (NAFTA tashkiloti) kuchga kirdi. 
Ushbu mintaqaviy tashkilot o‗z tarkibiga AQSH, Kanada va Meksika davlatlarini 
birlashtirgan. NAFTA davlatlari kelishuvida asosan tovar va xizmatlar savdosida 
cheklashlarni olib tashlash, savdo-iqtisodiy munosabatlarda ro‗y berib turgan 
kelishmovchiliklarni hal etish mexanizmlarini ishlab chiqish, bir-biriga nisbatan 
investitsion muhitni erkinlashtirish masalalari nazarda tutilgan. NAFTAning YEIga 
nisbatan o‗ziga xos rivojlanish xususiyati integratsion jarayonlarning simmetrik 
emasligidir. Kanada va Meksika davlatlari integratsiyalashuv jarayonida AQShga 
o‗zaro iqtisodiy bog‗liqdir. 
Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida uchunchi 
integratsion markaz Osiyo Tinch okeani mintaqasi hisoblanadi. Ushbu markaz 
boshqa iqtisodiy integratsion markazlarga nisbatan hududi, aholisi va resurslarining 
miqdori bo‗yicha ancha ustundir. Biroq, integratsiyalashuv yo‗lida Osiyo – Tinch 
okeani mintaqasida juda ko‗p to‗siqlar (iqtisodiy rivojlanish darajasidagi keskin 
41
O‗sha yerda 

---

94 
tafovutlar, etnik va madaniy farqlar, siyosiy davolar, hududiy to‗qnashuvlar va 
boshqalar) mavjud. Osiyo-Tinch okeani mintaqasida bir necha yirik subhududiy 
iqtisodiy guruhlar Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi ASEAN, Janubiy 
Xitoy forumi, Avstraliya va Yangi Zelandiya erkin savdo hududi, Shanxay guruhi 
davlatlari xalqaro iqtisodiy uyushmasi va boshqalar mavjud bo‗lib, ular okean 
sohillarida joylashgan davlatlarning umumiy tashkilotlarini shakllanishiga xalaqit 
bermoqda. 
Osiyo Tinch okeani mintaqasi davlatlarining iqtisodiy hamkorligi tashkiloti 
1989 yilda tashkil topdi. Ushbu tashkilot turli darajada iqtisodiy rivojlangan va 
xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida turli mavqeilarga ega bo‗lgan 20 dan ortiq 
davlatni o‗z tarkibiga birlashtirgan. 1995 yilda bu tashkilotning Osaka shahrida 
ma‘qullagan harakat Dasturi 2010-2020 yillargacha savdo va investitsiyalashni Jahon 
savdo tashkiloti (JST) standart talablariga muvofiq erkinlashtirishga yo‗naltirilgan. 
Xullas, hozirgi kunda ushbu integratsion guruh rivojlanish yo‗lining eng yuqori 
cho‗qqisida turibdi. Muvofiqlashtiruvchi hujjatlar ushbu tashkilotda mavjud bo‗lsada, 
unga a‘zo mamlakatlar bojxona tariflari, transport va boshqa sohalardagi 
muammolarni hal etish uchun ko‗p tadbiriy ishlarni amalga oshirishlari lozim. 
Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvni belgilovchi omillar. Birlashish 
jarayonlari barqaror iqtisodiy o‗zaro aloqalarning o‗sishi jarayonini (birinchi 
navbatda xalqaro mehnat taqsimoti asosidagi) hamda ishlab chiqarishning milliy 
xo‗jalik doirasidan chiqishini taqozo etadi. Birlashish jarayonining rivojlanishida 
transmilliy korporatsiyalar (TMK) faol ravishda xizmat ko‗rsatmoqdalar. 
Integratsion jarayonlarning o‗sishiga sabab bo‗luvchi boshqa omillar xalqaro 
mehnat taqsimoti tuzilishining chuqurroq siljib borishidir (birinchi navbatda, ilmiy-
texnika tarraqqiyoti ta‘sirida). ―Xalqaro mehnat taqsimoti‖ atamasi, bir tarafdan, 
odatdagidek, 
millatlararo 
ishlab 
chiqarish 
majburiyatlariga 
ko‗ra, ayrim 
mamlakatlarning belgilangan turdagi mahsulotni chiqarishga ixtisoslashishini, 
taqsimlash jarayonini nazarda tutadi. Boshqa tarafdan esa, ishlab chiqarish 
majburiyatlari rejali tarzda ichkarida va firmalar o‗rtasida taqsim qilinadi. Ichki soha 
ixtisosligi keng ko‗lam topmoqda. 

---

95 
Ilmiy-texnik tarraqqiyotning hozirgi bosqichi integratsion jarayonlarni turli 
mamlakatlarda ITT tarqalishi notekis bo‗lgan taqdirda ham bozorni, ham ishlab 
chiqarishni sifatli yangi darajaga olib kelmoqda, turli mamlakatlarda ITT mustaqil 
omil bo‗lib, hozirgi zamon ijtimoiy ishlab chiqarishidagi tashqi iqtisodiy aloqalarda 
katta rol o‗ynaydi. U yoki bu mamlakatdagi fan va texnikaning rivojlanish 
muvaffaqiyatlarini davlatlararo aloqalarsiz tasavvur qilib bo‗lmaydi. Turli 
mamlakatlarning firmalari o‗rtasida kooperatsiya asosida tashkil etilishning shiddat 
bilan rivojlanishi ulkan xalqaro ishlab chiqarish-investitsiya komplekslarini barpo 
etishga olib keladi, bularni tashkil etishga ko‗pincha TNK boshchilik qiladi. Ular 
uchun firma ichidagi mehnat taqsimoti milliy chegaradan chiqib, xalqaro miqyosga 
aylangan. Xuddi shu asosda ochiq milliy iqtisodiyot darajasi oshadi. Ochiq 
iqtisodiyot mamlakatlarning xo‗jaliklararo aloqalariga to‗la kirib borishi asosida 
shakllanadi. Rivojlangan mamlakatlarda ochiq iqtisodiyotni barpo etishda 
mamlakatlarning tashqi iqtisodiy strategiyasi katta rol o‗ynagan holda, eksport ishlab 
chiqarishni rag‗batlantiradi, kooperatsiyalarning chet el firmalari bilan ishlashiga 
ko‗maklashadi va huquqiy asos tashkil etib, chetdan mablag‗, texnologiya, malakali 
kadrlar kirib kelishiga yo‗l ochib beradi.