Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

5.7. O‘zgaruvchanlik ko‘rsatkichlari va ularning hisoblanishi 
O‘rtacha miqdorlar to‘plamning umumiy jihatlarini ifodalab bersada, bu 
to‘plamga kiruvchi alohida miqdorlar o‘rtachadan qanchalik farq qilishini 
ko‘rsatmaydi. To‘plam bo‘yicha hisoblangan o‘rtachadan uni tashkil etuvchi alohida 
miqdorlar farqi kichik bo‘lsa, bu hisoblangan o‘rtacha haqiqiy, real bo‘ladi. Aksincha 
o‘rtacha va alohida miqdorlar o‘rtasidagi farq juda katta bo‘lsa, bu hisoblangan 
o‘rtacha ishonchsiz, xodisa o‘zgarishini real ifodalamaydigan bo‘ladi. 
O‘zgaruvchan belgining farqlarini (tebranishini) aniqlash ijtimoiy-iqtisodiy 

---

64 
xodisalarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. O‘zgaruvchan ko‘rsatkichlar 
natijasida to‘plamning bir xilligini, ularning o‘zaro bog‘liqligini, o‘rtacha miqdorning 
turg‘unligini ( tipik ekanligini) aniqlash mumkin. 
 
O‘zgaruvchanlik ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: 
t
T/r 
Ko‘rsatkichlar 
Ishora 
Hisoblash tartibi 
oddiy qatorda 
vaznli qatorda 
1 
O‘zgaruvchanlik ko‘lami 
(kenglik) 
R 
R = Xmax - Xmin 
2
2 
O‘rta chiziqli (mutloq) 
tafovut. 

d
𝑑̅ =
∑(𝑥 − 𝑥̅)
𝑛
𝑑̅ =
∑(𝑥 − 𝑥̅)𝑓
∑𝑓
3 
O‘rta kvadrat chetlanish 
(dispersiya) 
σ
2
σ
2
=
∑(𝑥−𝑥̅)2
𝑛
σ
2
=
∑(𝑥−𝑥̅)2𝑓
∑𝑓
4 
O‘rta kvadratik chetlanish 
Σ 
σ =√
∑(𝑥−𝑥̅)
2
𝑛
σ
= √
∑(𝑥−𝑥̅)2𝑓
∑𝑓
5 
5 
O‘zgaruvchanlik 
koeffitsiyenti. 
V 
𝑉 =
σ∗100
𝑥̅
Statistikada variatsiya deyilganda to‘plam birliklari o‘rtasidagi farqlar, 
chetlanishlar ya’ni biri-biridan o‘zgaruvchanligi tushiniladi. 
O‘zgaruvchanlik ko‘lami (R- ba’zi kitoblarda variatsion kenglik) deyilganda 
o‘rganilayotgan belgining eng katta va eng kichik miqdorlari o‘rtasidagi farq 
tushuniladi.