Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

8.3. Dinamika qatorlari tahlil ko‘rsatkichlarini
hisoblash usullari 
Dinamika qatorlarda hodisalarning mutloq o‘zgarishini har bir keyingi darajadan 
o‘zidan oldingi (zanjirsimon) yoki boshlang‘ich (bazis) daraja miqdoridan ayirish bilan 
topiladi. 
a) Zanjirsimon usulda
1




i
i
i
D
D
D
 
Bunda: ΔDi = i darajaning mutloq o‘zgarishi (ko‘payishi yoki kamayishi) 
Di - taqqoslanayotgan joriy davr darajasi; 
D
i-1
 – taqqoslama oldingi davr darajasi; 
b) Bazis usulda
0
D
D
D
i
б



 
Bu yerda D
0
- taqqoslanadigan bazis davr darajasi. 
Mutloq o‘zgarishlar xodisalarning taqqoslanayotgan davr ichida qanchalik 
o‘zgarganligini: qo‘shilgan (ko‘paygan) yoki kamaygan miqdorlarini ko‘rsatadi. 
Dinamika qatorlari qaysi o‘lchov birliklarida bo‘lsa, mutloq o‘zgarishlar ham o‘sha 
o‘lchovda olinadi. Shuning uchun ham mutloq o‘zgarishlar xodisalardagi 
o‘zgarishlarning sifat mohiyatini to‘liq ifodalamaydi. Buning uchun dinamika qatorlar 

---

102 
o‘zgarishining nisbiy ko‘rsatkichlari: o‘sish yoki kamayish sur’atlarini aniqlash lozim. 
O‘zgarish sur’atlari (Us) qator darajalarining birining ikkinchisiga nisbati bilan 
hisoblanadi. Agarda foizlarda hisoblash zarur bo‘lsa, 100 ga ko‘paytiriladi.
a) Zanjirsimon usulda:
;
100
'
1
x
D
D
sz
O
i
i


 
b) Bazis usulda:
;
100
100
:
'
0
0
1
x
D
D
yoki
х
D
D
sb
O
i


 
Demak, zanjirsimon usulda hisoblangan o‘zgarish sur’ati (Usz) hodisalarning 
har bir lavr mobaynida o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) intensivligini ko‘rsatsa, bazis 
o‘zgarish esa tahlil qilinayotgan davr mobaynida qanchalik o‘zgarganligini (o‘sgan 
yoki kamaygan) ko‘rsatadi. 
Hodisalar o‘zgarishining qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati ko‘rsatkichlari
ham aniqlanadi. Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati taqqoslanayotgan bazis 
darajadan necha foiz (necha birlikga) ko‘p yoki kam ekanligini bildiradi. 
Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati ham 2 xil usulda: zanjirsimon va bazisli 
usullarda hisoblanishi mumkin. Zanjirsimon usulda keyingi davr darajasidan o‘zidan 
oldingi davr darajasini ayirib, o‘zidan oldingi darajaga bo‘lib, natijani 100 ga 
ko‘paytirib topamiz. 
a) 
1
1
усз
100
)
(
Q





i
i
i
D
D
D
bu yerda: Q.o‘sz - qo‘shimcha o‘sish sur’ati zanjirsimon.
Bazis usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich (bazis) davr 
darajasini ayirib, natijani bazis davr darajasiga bo‘lib, 100 ga ko‘paytirib topamiz. 
b) Ya’ni 
0
0
усб
100
)
(
Q
D
D
D
i



bu yerda: Qo‘sb - qo‘shimcha o‘sish sur’ati, 
bazisli. 
Bu ko‘rsatkichlarni o‘zgarish sur’atlari (o‘sish yoki kamayish) dan 100 ni ayirish 
yo‘li bilan osongina aniqlash mumkin. 
a) Qo‘sb = O‘sz - 100;
b) Qo‘sb = O‘sb - 100; 
Dinamika qatorlarining o‘zgarish ko‘rsatkichlarini hisoblaganda bir foiz o‘sish 
yoki kamayishning mutloq mohiyati hisoblanadi. Bu degan o‘zgarishning (o‘sish yoki 
kamayishning) 1% qancha miqdorni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichni bazis usulda 
hisoblangan barcha o‘zgarishlar bo‘yicha aniqlashning mohiyati yo‘q. Chunki barcha 
o‘zgarishlar bo‘yicha 1,0% o‘zgarish bir xil chiqishi mumkin. Umuman bir foiz 
qo‘shimcha o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) ning mutloq miqdori mutloq o‘zgarish 
(o‘sish yoki kamayish) darajasini qo‘shimcha o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) 
sur’atiga bo‘lib topiladi. 
ус
K
D
zgarishi
o


'
%
1
Dinamika qatorlarni tahlil qilish ko‘rsatkichlarini hisoblashni quyidagi misolda 

---

103 
ko‘rib chiqamiz. Misol: Korxonaning besh yil mobaynida mahsulot ishlab chiqarish 
bo‘yicha ko‘rsatkichlari berilgan. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida mutloq o‘zgarish 
(o‘sish yoki kamayish) o‘zgarish sur’atlari (O‘s), qo‘shimcha o‘zgarish sur’atlari 
(Qo’s) va bir foiz o‘zgarishning (o‘sish yoki kamayishining) mutloq miqdorlarini 
hisoblaymiz. 
Dinamika qatorlar o‘zgarishining asosiy ko‘rsatkichlarini hisoblash