Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

№ 
 
Yillar 
1-yil 
2-yil 
3-yil 
4-yil 
5-yil 
1. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, 
mln. so‘m (D) 
20,0 
21,0 18,0 
22,0 
24,0 
2. Mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki 
kamayish) (ΔD) 
A) Zanjirsimon usulda 
- 
+1,0 -3,0 
+4,0 
+2,0 
B) Bazis usulda (1996 y.) 
- 
+1,0 -2,0 
+2,0 
+4,0 
3. O‘zgarish sur’atlari (o‘sish yoki 
kamayish) 
A) Zanjirsimon. O‘sz=D
i
:D
i-1
x100 % - 
105,0 85,7 
122,2 109,1 
B) Bazis O‘sb=D
i
:D
0
x100 % 
100 
105,0 90,0 
110,0 120,0 
4. Qo‘shimcha 
o‘sish 
(kamayish) 
sur’atlari 
A) Zanjirsimon.
1
1
усз
100
)
(
К





i
i
i
D
D
D
yoki O‘sb-100 
- 
+5,0 
-14,3 
+22,2 
+9,1 
B) Bazis 
0
0
усб
100
)
(
К
Д
Д
Д
i



yoki
O‘sb-100 
- 
+5,0 -10,0 
+10,0 +20,0 
5. 1 
% 
qo‘shimcha 
o‘sishning 
(kamayishning) mutloq mohiyati, 
mln. so‘m 
- 
-0,20 -0,21 
+0,18 +0,22 
8.4. Dinamika qatorlarda taraqqiyotning umumiy (asosiy) 
qonuniyatlarini aniqlashning statistik usullari 
Ijtimoiy - iqtisodiy hodisa, voqealar doimo o‘zgarishda, rivojlanishda ekanligi 
ma’lum. Bu hodisa, voqealar miqdorlari dinamika qatorlarida berilganda, ularning 
darajalari juda ko‘p omillar natijasida shakllanadi. Bu omillarning ayrimlari asosiy 
bo‘lib, bu ko‘rsatkichga doimiy ravishda ta’sir etadi, hamda ko‘rsatkich o‘zgarishning 
qonuniyatini belgilaydi. Boshqa ayrim omillar ko‘rsatkichlarga tasodifiy, vaqtinchalik
ta’sir ko‘rsatib, darajalarning chetlanishga olib keladi. 
Statistikaning asosiy vazifalaridan biri hodisalarga ta’sir qiluvchi assoiy, doimiy 

---

104 
omillarni aniqlash, ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni hisoblab, o‘zgarish tendensiyasini 
(trendini) belgilashdir. 
Dinamika qatorlar o‘zgarishining asosiy tendensiyasini aniqlash uchun statistika 
bir qancha usullardan foydalanadi. Bulardan eng hisoblanishi qulay (oddiy) va to‘g‘ri 
natija beradiganlari quyidagilardir. 
a) Davr oralig‘ini (intervalni) kengaytirish (kattalash- 
tirish) usuli; 
b) O‘rtacha sirg‘anma usuli; 
v) Analitik tekislash usullaridir. 
Ayrim hollarda dinamika qatorlari darajalarini dastlab qaraganda ularning 
o‘zgarish tendensiyalarini ilg‘ab olish qiyin. Bunday holarda ulardagi davr oralig‘ini 
(intervalni) kattalashtirish lozim. Agarda dinamika qator ma’lumotlari kunlik bo‘lsa, 
xaftalik bo‘lsa, dekadalik yoki oylik, oylik ma’lumotlarni choraklik va shu kabi 
ma’lumotlarga aylantirish lozim. 
Misol: Korxonaning bir yilda mahsulot ishlab chiqarishi to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar mavjud. 
Oylar 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
Mahsulo
t hajmi, 
mln. 
so‘m 
24,
0 
26,
0 
20,
0 
26,
0 
19,
0 
27,
0 
28,
0 
30,
0 
26,
0 
28,
0 
31,
0 
30,
0 
Bu dinamika qator ma’lumotlari bo‘yicha o‘zgarish tendensiyasi yaqqol 
sezilmagan, uning sur’ati ham qanchalik ekanligi bilinmaydi. Bu dinamika qator 
oralig‘i davrini kattalashtirib (kengaytirib) oylarni, yil choraklari bo‘yicha hisoblasak 
va ularning o‘rtacha har oy ma’lumotlarini aniqlasak, qator darajalarining o‘zgarish 
tendensiyasi yaqqol ko‘rinadi.