Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

8.2. Dinamika qatorlarining o‘rtacha darajasini 
hisoblash va tahlil ko‘rsatkichlari 
Dinamika qatorlarda ham umumiy tasvirini berish uchun ularning o‘rtacha 
darajalari hisoblanadi. Dinamika qatorlarda o‘rtachani hisoblash, ularning 
xususiyatiga, qator turiga bog‘liq. Davriy dinamika qatorlarida teng oraliq davrlari 
berilgan bo‘lsa, o‘rtacha mutloq darajani hisoblash uchun oddiy arifmetika o‘rtacha 
formulasidan foydalanamiz. 
n
D
yoki
D
D
D



2
2
1
Misol: korxona, 2016 yilda 4560,0 ming so‘mlik, 2017 yilda 5400,0 ming 
so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, o‘rtacha ushbu yillarda
0
,
4980
2
0
,
5400
0
,
4560



D
ming so‘mni tashkil etadi.
Payt dinamika qatorlarda darajalarning soni va oraliqlarga bog‘liq holda o‘rtacha 
quyidagicha hisoblanadi. 
1) Dinamika qatorlar darajasi 3 va undan ko‘p bo‘lib, qator oraliqlari teng bo‘lsa, 
ularning o‘rtachasi xronologik o‘rtacha formulasidan foydalanib topiladi. 
;
1
2
1
...
2
1
2
1




n
D
D
D
D
n
 
2) Dinamika qatorlar darajasi 3 va undan ko‘p, lekin qator oralig‘idagi vaqt teng 
emas, bu holda tortqichli arifmetik formuladan foydalanib, qatorlar o‘rtachasi topiladi: 

---

101 
;
...
...
2
1
2
2
1
1









t
Dt
t
t
t
t
D
t
D
t
D
D
n
n
n
 
3) Agarda payt dinamika qatorda faqatgina 2 ta ma’lumot, boshlang‘ich va oxirgi 
miqdor aniq bo‘lsa, u holda oddiy arifmetik o‘rtacha formulasidan foydalanamiz. 
2
2
1
D
D
D


Statistika eng muhim vazifalaridan biri, o‘rganilayotgan hodisalarning 
o‘zgarishlarini, o‘zgarish yo‘nalishlari (trendlarni) aniqlashdan iboratdir. Shuning 
uchun ham statistikada dinamika qatorlarni tahlil qilish uchun qator darajalari 
o‘zgarishining quyidagi ko‘rsatkichlari aniqlanadi: 
- mutloq o‘sish yoki kamayish (ΔD); 
- o‘sish yoki kamayish sur’ati (O‘zgarish sur’atlari); 
- qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish sur’ati; 
- bir foiz qo‘shimcha o‘sish yoki kamayishning mutloq qiymati. 
Dinamika qatorlarning bu ko‘rsatkichlari ikki darajalarni (miqdorlarni) biri - 
biriga taqqoslab olinadi. 
Qator darajalari ko‘p bo‘lganda taqqoslashda zanjirsimon va bazisli usular bilan 
ko‘rsatkichlar hisoblanishi mumkin. Agarda har bir miqdor (daraja) o‘zidan oldingi 
miqdor (daraja) bilan navbatma - navbat taqqoslansa zanjirsimon ko‘rsatkich olinadi. 
Agarda keyingi har bir daraja oldingi bitta (har doim) daraja asos (bazis) qilib olinib, 
o‘shanga nisbatan taqqoslansa bazis ko‘rsatkichi olingan bo‘ladi.