Samarqand iqtisodiyot va servis instituti servis fakulteti marketing kafedrasi

Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti korxonada marketing tadqiqotlarini sifatli olib boorish jarayonini o’rganish vu bu jarayonda qo’llanildaigan usul va konsepsiyalarni qo’llashni o’rganish.
Kurs ishining obeketi: Tadqiqot ob'ekti "TD Unit" MChJ
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi tarkiban kirish, 4 ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati, shuningdek, ilovalardan iborat. Ishning tarkibi uning maqsadi va yoʼnalishlarini ifodalaydi.

1. 
   Marketing tadqiqotlari tushunchasi.
   

Marketing fanining murakkabligi uning boshqa iqtisodiy va aniq fanlar bilan uzviy bog‘liqligini asoslab beradi. Ya’ni, marketing metodologiyasida boshqa fanlarda ham qo‘llaniladigan usullar keng joy. Masalan, deduksiya – induksiya usullari xodisalarni to‘liq va ishonchli tarzda tadqiqot Ushbu bobni o‘zlashtirish natijasida talaba: Marketing tadqiqotlari atamasini, fanning maqsad va vaziflarini, fanning marketingdagi tutgan o‘rnini bilishi: Marketing tadqiqotlariga oid muhim atamalar bilan ishlash va muxokama qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi; Marketing tadqiqotlari to‘g‘risida mustaqil olgan fikr yuritish malakasiga ega bo‘lishi lozim. 39 qilishga yordam beradi. Agar bizlar marketingni shu nuqtai nazardan ko‘radigan bo‘lsak, albatta uning tarkibiy qismlarini ajratish imkoniga ega bo‘lamiz. Marketing bozordagi faoliyat turi sifatida quyidagilardan iborat bo‘ladi:
1. Marketing tadqiqotlari, ya’ni ishlab chiqarishni boshlang‘ich ma’lumotlar bilan ta’minlash hamda uning bozor munosabatalari uchun naqadar zarurligini asoslab berish;
2. Tovarni shakllantirish, ya’ni tadqiqotlar natijasidbozordagi ehtiyojni moddiy va nomoddiy yo‘llar bilan qondirish vositasini yaratish;
3. Ishlab chiqarishni tashkil qilish, ya’ni yaratilgan tovarni iste’mol qilish va ehtiyojni qondiriadigan shaklga keltirish;
4. Tovarni siljitish, ya’ni uni iste’molchiga etib borishini ta’minlaydigan tizimni shakllantirish. Xulosa qilish mumkinki, zamonaviy ishlab chiqarish munosabatlarni shakllanishida birinchi o‘rinda marketing tadqiqotlarini amalga oshirish zarur bo‘ladi. Olimlarning fikri bo‘yicha marketing tadqiqotlari deganda marketing faoliyatining turli jihatlari bo‘yicha ma’lumotlarni tizimli yig‘ish, tartibga solish va tahlil qilish tushuniladi. Aniq korxona darajasida ko‘radigan bo‘lsak, marketing tadqiqoti (ingl. marketing research) deb axborot to‘plash, uni izohlash, marketing xizmatlari va firma rahbariyati uchun ularning buyurtmalari bo‘yicha bajariladigan baholash va bashorat hisob-kitoblariga aytiladi. Marketing tadqiqotlarining asl mohiyatidan kelib chiqib ularni marketing faoliyatini boshqarish va rivojlantirishning axborot bilan ta’minlashning asosiy bo‘g‘ini deb hisoblasak bo‘ladi. Hech qanday ishlab chiqarish faoliyati axbrotsiz amalga oshirilmaydi. Bu borada marketing tadqiqotlari moddiy resurslar bilan birgalikda ishlab chiqarishning asosini tashkil qiladi. Ayniqsa, bozor munosabatlari tobora chuqurlashib borayotgan bugungi kunda har bir korxona uchun marketing tadqiqotlari o‘tkazishning ahamiyati beqiyosdir. Chunki, marketing tadqiqotlari natijalariga asoslanib, korxonalar mahsulotlariga bo‘lgan talabni va bu mahsulotning raqobatbardoshligi qanday ekanligi haqida ma’lumotlar oladilar.
Marketing tadqiqotlari bozor jarayonlari va hodisalari xaqida axborot to‘plash va qayta ishlash, shuningdek, izlab topish va saqlashdan iborat. U to‘plangan materiallarni sistematik tahlil qilish, amaliyotga to‘g‘ri keladigan nazariy jihatdan asoslangan xulosalar olish va nihoyat, kelajakdagi rivojlanish bashoratini o‘z ichiga oladi. Marketing tadqiqoti jarayonida raqobat
Bobni o‘zlashtirish natijasida talaba:
Marketing tadqiqotlarining tasnif qilish belgilarini va tartibini, tadqiqotlarning o‘ziga xosligini bilishi;
Marketing tadqiqotlarini guruhlarga ajratish ko‘nikamalariga ega bo‘lishi;
Marketing tadqiqotlarining barcha turlari bilan amaliy ishlar olib borish malakasiga ega bo‘lishi lozim sharoitlarida marketing qarorlari qabul qilish uchun axborot-tahliliy asoslar yaratiladi. Marketing firma faoliyatini, uning ichki va tashqi muhit elementlarini, kommunikatsiya kanallar tizimini bog‘laydi.
Marketing tadqiqotlarining zarurligi bo‘yicha qaror qabul qilishga ta’sir qiluvchi omillarga asosan mavjud axborotning marketing maqsadlari va rejalariga javob berishi, kompaniya oldidagi muammolar bo‘yicha qo‘shimcha axborotga ehtiyoj borligi, kompaniyaning kitobning oldingi bobidagi vaziyatlardan biriga tushib qolganligi, raqobatchilarning faol harakatlari va boshqalarni kiritish mumkin. Bunda ichki muhit omillari kompaniya rahbariyatining muammoga yondashishi, kompaniya strategiyasi, texnik-iqtisodiy imkoniyatlari orqali ta’sir qiladigan bo‘lsa, tashqi muhit omillari asosan bozor kon’yunkturasi, raqobatchilar va iste’molchilr xattiharakatlari orqali ta’sir o‘tkazadilar.

Marketing tadqiqotlarining resurslar bilan ta’minlashga doir qarorlarga odatda axborotning manbalari, ularni olish murakkabligi, tadqiqotlarda qancha resurs jalb qilinishi kerakligi, tadqiqotdan ko‘zda tutiladigan samara kabi omillar ta’sir qiladi. SHulardan, ichki omillarga marketing mutaxassislarining saloxiyati, tadqiqotning uslubiy va moddiy ta’minoti, kompaniyada marketing axboroti tizimining rivojlanganligi, kompaniyaning moliyaviy xolati va uni rahbariyat tomonidan baholanishi, tadqiqot maqsadining qo‘yilishi, kompaniyada marketing xizmatining imkoniyatlarini kiritadigan bo‘lsak, tashqi omillarga biznes axborotlarning oshkoraligi, bozorda axborot aylanish tizimining rivojlanganligi, raqobatchilik qonunlarini iste’molchilarning tadqiqotlarga moyilligi, axborotni to‘plash va qayta ishlash infratuzilmasining mavjudligi, usullarning matematik va statistik uslubiyoti va boshqalarni nazarda tutamiz.
Marketing tadqiqotlarning shaklini tanlashda ta’sir qo‘rsatuvchi omillarga yana kompaniyada tadqiqot o‘tkazish tajribasining mavjudligi, resurslarni taqsimlashga yondashuv, kompaniyaning bozor ishtirokchilari bilan munosabatlari va aloqalari, bozorning o‘zgaruvchanligi va ochiqligi kabilarni kiritish mumkin bo‘ladi.
Kompaniyaning o‘ziga xosligini hisobga olgan xolda omillarning soni va tarkibi o‘zgarishi mumkin, shu sababli raxbariyat tomonidan marketing tadqiqotlariga mas’uliyatli yondashishi talab qilinadi. Bundan tashqari sanab o‘tilgan barcha omillarning ikki xil ta’siri bor, ya’ni ijobiy va salbiy ta’sir. Bozordagi vaziyatga mos ravishda omil ta’siri bir kompaniya uchun ijobiy baholansa, ikkinchisi uchun salbiy baholanishi mumkinligini e’tiborga olish lozim.
Bozorni segmentlash bozorni o‘rganishning asosiy usulidir. Uning yordamida bozor (uning tarkibiy qismlari) segmentlarga bo‘linadi. Bozor segmenti bu - iste’molchilar, tovarlar, raqobatchilarning shunday ajratilgan qismiki, ular uchun umumiy xususiyatlar mavjuddir. Bozorni to‘g‘ri segmentlash - shu segmentning spetsifik ehtiyojlariga qat’iy rioya qilingan holda kam xarajatlar bilan tovar etkazib berishni to‘g‘ri tashkil qilishdan iboratdir.
Bozor segmentatsiyasi maqsadli auditoriyani aniqlash va potensial xaridorlarning bir yoki bir nechta guruhini tanlash imkonini beradi. Ushbu yondashuv bozor ulushini aniqlashga, sotishni hisoblashga, joylashishni aniqlashga va sotish strategiyasini ishlab chiqishga yordam beradi.
Bozor segmentatsiyasi kompaniyaga to‘g‘ri aloqa kanallarini tanlashga, tegishli takliflarni ishlab chiqishga va marketing harakatlarini yo‘naltirishga yordam beradi. Agar maqsadli auditoriya to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘linsa, mijozlarning sodiqligini qozonish, ushlab turish va ularni oshirish, sodiqlik darajasini kengaytirish va uzoq muddatli munosabatlarni o‘rnatish mumkin bo‘ladi.
Bugun bozorni turli yo‘llar bilan segmentlash yondashuvlari mavjud, chunki yagona usul bo‘ishi ham mumkin bo‘lmasa kerak. Har bir kompaniya potensial mijozlarni guruhlaydigan xususiyatlar tamoyillarini mustaqil ravishda belgilaydi.
Segmentatsiyaning maqsad va vazifalariga kompaniyaning bozordagi sa’y-harakatlarini talabini qondirishga umid qilgan iste’molchilar guruhlariga qaratish, raqobatchilarga nisbatan strategik ustunlikni ta’minlash - umumiy bozor doirasidagi mijozlar guruhini aniqlash orqali ularning ehtiyojlarini raqobatchilarga qaraganda yaxshiroq qondirishga e’tibor qaratish kiradi.
Segmentlashga nisbatan keng tarqalgan yondashuvga ko‘ra iste’mol bozorini to‘rtta asosiy tamoyil bo‘yicha guruhlarga ajratish ko‘zda tutiladi: geografik, ijtimoiy-demografik, psixografik va xulqiy (3.2-rasm).

Geografik tamoyil orqali bozorni joylashuvi, aholining soni va zichligi, xududuiy bozorning sig‘imi va tarkibi, tijorat faoliyatining tuzilishi, regionni rivojlanish dinamikasi, tabiiy-iqlim sharoitlari, migratsion imkoniyatlar, huquqiy imkoniyatlar hisobga olinadi.
Demografik tamoyillarda oilaning soni va sifat tarkibi, oilaning hayotiy davri bosqichi, daromadlilik darajasi, mashg‘ulot turi, ma’lumoti, millati kabilar inobatga olinadi hamda bozor segmentatsiyasining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi.
Psixografik tamoyil natijasida hayot tarzi, shaxsning tipi, ijtimoiy holati kabilar hisobga olinib, turmush tarzi shaxsning o‘z faoliyatida, qiziqishlarida, qadriyatida va e’tiqodlarida o‘z aksini topadi.
Xulq-atvor tamoyili orqali xarid qilishga yo‘l, foydalanuvchi maqomi, iste’mol jadalligi, bog‘lanib qolish darajasi, tovar haqida ma’lumot berish, tovarga bo‘lgan munosabati hisobga olinadi.
Bugungi kunda segmentlash tamoyillari murakkablashgan bo‘lib, iste’molchilarni ajratish mezonlari o‘zgarishini kuzatishimiz mumkin (3.3- rasm).

Iste’mol bozorining ijtimoiy guruhlarga ajratishda millati, tili, dini, yoshi, jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy quruhga mansubligi, oilaviy sharoitlari hisboga olinishi mumkin.
Birinchi guruh. Eng yuqori daromadga ega bo‘lgan xaridorlar, amalda ular jami xaridorlarning 10 % ini tashkil etadi. Ular eng oliy navli tovarlarni xarid etadilar, xarid quvvati hamda o‘z guruhi-izzat nafsi bunga imkon beradi. Bunday guruhlar xar bir mamlakatda bor, ularning daromad miqdori shu mamlakatning umumiy boyligining katta qismini tashkil qiladi.
Ikkinchi guruh har bir mamlakatdagi o‘rtacha daromad egalaridir, ularning soni juda kup, garchi bu guruh ichida yana o‘ziga xos tabaqalanish bo‘lsa-da, umuman olganda shu mamlakatda bozorning umumiy standartini belgilaydigan, yalpi tovarlarning asosiy xaridorlari shular hisoblanadi.
Uchinchi guruh bir shaxs hisobiga eng kam daromad oladigan xaridorlardan iborat. Ular aksariyat xollarda ijtimoiy ta’minotning turli ko‘rinishlaridan foydalanadilar, o‘z daromadlarining 60-80% ga yaqinini hayotiy ehtiyojlarni qondirishga sarflaydilar.
Bundan tashqari segmentlashning iqtisodiy tamoyillarga jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad, turar joy bilan ta’minlanganlik, maxsulotni iste’mol qilish darajasi, xizmatlardan foydalanish darajasi va boshqalar kiritiladi.
Siyosiy tamoyillar qo‘llanilganda bozor mamlakatning siyosiy maqsadlarida o‘rin egallashi, iste’molchlarning siyosiy faolligi, siyosiy jarayonlarning bozor rivojlanishiga ta’siri kabi tamoyillar bo‘yicha ajratiladi.
Bozorni segmentlash natijasida kompaniya ixtiyorida tanlangan bozor segmenti bo‘yicha bir qancha ma’lumotlar bo‘ladi. Bularga tanlangan segment iste’molchilarining boshqa segmentlar bilan o‘xshash jixatlari va ulardan farqlanish belgilari, kompaniyaning ushbu bozor segmentiga yaqinligi, iste’molchilarning bozordagi tutgan o‘rni, segmentning rivojlanishi va mustahkamligi, iste’molchilar ehtiyojlarining o‘zgarmasligi va boshqalar.
Aynan ushbu ma’lumotlar segmentlashga qaratilgan marketing tadqiqotlarini yuqori ahamiyatga egaligini tasdiqlaydi.
Marketing tadqiqotlarining keng qo‘llaniladigan va targ‘ib qilinadigan turi bu marketing-miks, yoki marketing kompleksidir. Buning sababi shundaki, marketing-miks yondashuvi kompaniyaning axborotga bo‘lgan sabalarini va marketing tadqiqotlari ob’ektlarini bir joyda jamlashga asoslanadi, ya’ni bir tadqiqotda ko‘p yo‘nalishlarda axbort to‘plashga imkon beradi.
Marketing tizimida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun xaridorlar va boshka sub’ektlarga ta’sir etish uchun marketing vositalari, ya’ni marketing usullari yig‘indisi, uslublari zarurdir. SHunday vositalardan marketing-miks, marketing kompleksi hisoblanadi. Bularni marketing nazariyasiga 1964 yilda birinchi bo‘lib Garvard biznes maktabi professori Borden kiritgan. Marketologlar tayyorlash tizimida marketing kompleksi 4“R” deb nomlanib, bu model D.Makkarti tomonidan 1960 yilda taklif etilgan. Ushbu modelda marketingning to‘rtta asosiy elementlari ajratib ko‘rsatilgan: tovar (product), narx (price), sotish (place), siljitish-reklama-rag‘batlantirish (promotion).
Marketing faoliyatida ehtiyoj va muhtojlikni ayirboshlash orqali qondirish jarayonida albatta inson ishtirok etadi. SHuning uchun yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan marketing elementlari tarkibiga 5“R” xam kiritilib, u kishilar (people) ekanligi alohida ta’kidlab o‘tilgandir
1968 yilda F.Kotler marketing-miks elementlari tarkibiga pablikrileyshnz (public relations) va siyosatni (politics) kushib, oldingi 4 “R” ni 6“R” ga kengaytirib ko‘rsatdi.
Bugungi kunda marketing -miksning tarkibi yana ikkita unsur bilan to‘ldirilan bo‘lib, 7“R” modeli sifatida qo‘llaniladi, ya’ni xizmat ko‘rsatish jarayoni (process) va marketingni tashqi muhiti (physical evidence).

Bugungi kunda 4“R” modelini qo‘llanishini cheklanganligiga qaramasdan, marketing nazariyasini shakllanishi va amaliyotini rivojlanishida ilg‘or rol o‘ynaydi. SHu bilan birga 4“R” modelining amaliyotda keng qo‘llanishi uning soddaligi va marketing jarayoni zanjiriga mosligi bilan izohlanadi.

2.