Samarqand iqtisodiyot va servis instituti statistika kafedrasi «iqtisodiy statistika»

4. Xodimlar ish haqi stastistikasi 
 
Barcha  korxona,  firma,  tashkilot,  muassasa,  birlashmalarda  (bundan  keyin 
korxona  deb  ataladi)  xodimlar  ishlaydi.  Xodimlar  tegishli  bilim  va 
mutaxassisliklarga  ega  bo‘lib,  korxonalarning  faoliyat  turlariga  qarab,  turli 
vazifalarni  bajaradi.  Xodimlarning  bajaradigan  ishlari  korxonalarda  kasaba 
uyushmalari  bilan  kelishilgan  holda  ularning  funksional  vazifalari  belgilangan 
bo‘ladi.  Korxonalar  har  bir  xodimning  vazifasi  hamda  xodimlar  bajargan  ishning 
miqdori  va  sifatiga  qarab  xodimlarga  mehnat  haqi  to‘laydilar.  Hozirgi  paytda 
xodimlarga beriladigan mehnat haqining vaqtbay va ishbay shakllari mavjud.  
Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori yoki bajargan 
ishi  (ko‘rsatgan  xizmati)  hajmi,  sifatiga  qarab  hisoblanadi.  Ishbay  ish  haqi  xalq 

 
 
 
119 
xo‘jaligining  juda  ko‘p  tarmoq  korxonalarida  ishchi-xodimlarga  mehnat  haqi 
to‘lashda qo‘llanadi.  
Vaqtbay  ish  haqi  shaklida  mehnat  haqi  xodimlarning  ishlagan  vaqtlari: 
kunlari  va  soatlariga  qarab  to‘lanadi.  Vaqtbay  ish  haqi  shaklida  asosan  rahbar  va 
idora  xodimlariga  mehnat  haqi  hisoblanadi.  Chunki  ularning  bajargan  ishlarini 
ko‘pincha  qandaydir  miqdor  bilan  o‘lchab  bo‘lmaydi.  Xuddi  shunday  bajargan 
ishlarining  miqdorini  o‘lchab  bo‘lmaydigan  ishchilarga  ham  vaqtbay  ish  haqi 
qo‘llanib, ularga bir oylik maosh belgilanadi. Vaqtbay shaklida ish haqi olinadigan 
ishchilarga qaravul, farrosh va shu kabi ishchi kasblarini kiritish mumkin.  
Korxona  xodimlari  kasbiga  qarab:  xizmatchilar  va  ishchilar  guruhlariga 
bo‘linadi.  Xizmatchilar  guruhi  o‘z  navbatida  rahbarlar,  mutaxassislar  va  boshqa 
xizmatchilar  guruhlariga  bo‘linadi.  Korxona  rahbar  xodimlariga:  prezidentlar, 
direktorlar, raislar, boshliqlar, bosh mutaxassislar (bosh buxgalter, bosh muxandis 
va  shu  kabilar)  va  rahbarlarning  o‘rinbosarlari  kiradi.  Mutaxassislarga: 
iqtisodchilar,  buxgalterlar,  muxandislar,  agronomlar  va  shu  kabi  boshqa  shu  kabi 
maxsus tayyorgarlikni talab qiluvchi kasblar kiradi.  
Ishchilar  guruhiga  barcha  korxonalarda  asosiy  faoliyatni  bajarishda 
ishlaydigan:  ya’ni  ishlab  chiqarish  korxonalarida  ishlab  chiqarish  jarayonida 
ishlayotgan xodimlar kiradi.  
Korxonalarda vaqtbay va ishbay ish haqining turli ko‘rinishlari qo‘llanishi 
mumkin: oddiy ishbay mehnat haqi, ishbay-mukofotli turi, progressiv ishbay haqi, 
akkord  va  shu  kabi  turlari.  Vaqtbay  ish  haqida  ham  xuddi  shunday  turlari 
qo‘llanishi mumkin. Bundan tashqari xodimlarga turli qo‘shimcha haqlar berilishi 
mumkin. Bularga quyidagilar kiradi: 
*
 
 mehnat qilish sharoiti og‘ir va zararli bo‘lgan joylarda ishlagan xodimlarga. 
Bunday ishlarning va kasblarning ro‘yxati hukumat tomonidan tasdiqlanadi; 
*
 
 cho‘l,  tog‘li  va  suvsiz  joylarda  ishlagan  xodimlarga  rayon  koeffitsientlari 
sifatida ustama belgilanadi; 
*
 
 kechasi,  me’yordan  ortiqcha  ishlaganligi  yoki  bayram  kunlari  ishlaganligi 
uchun ustama; 
*
 
 qurilish  va  qurilish-ta’mirlash  ishlarida  ishlaydigan  xodimlarga,  ishining 
doimiy ravishda harakatda va borish-kelish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ustama; 
*
 
 ishi  doimo  yo‘lda  bo‘ladigan  aloqa,  temiryo‘l,  suv  va  avtomobil  transporti 
xodimlariga ustama; 
*
 
 yer  osti  ishlarida  band  bo‘lgan  xodimlarga  mehnat  haqiga  qo‘shib 
beriladigan ustama; 
*
 
 va shu kabilar. 
Bundan  tashqari  vaqtbay  va  ishbay  ish  haqi  shakllarida  xodimlarning 
moddiy  manfaatdorligini  kuchaytirish  maqsadida  mukofotlash  usullaridan 
foydalanadilar.  Korxonalar  mukofatlash tizimini kasaba  uyushmalari  yoki tegishli 
organlar bilan kelishib oladilar. Xodimlarning ish haqini xalq xo‘jaligi tarmoqlari, 
mintaqalar  (xududlar)  bo‘yicha,  ishlab  chiqarish  turlari,  malaka  talab  qiladigan 
kasblar bo‘yicha  tabaqalashtirish davlat  tarif tizimi  orqali  amalga oshiriladi.  Tarif 
tizimi tarif-malaka ma’lumotnomasini, tarif stavkasi va setkasini hamda ish haqiga 
belgilanadigan 
tarif 
koeffitsientlarini 
o‘z 
ichiga 
oladi. 
Tarif-malaka 

 
 
 
120 
ma’lumotnomasida  kasb  va  mehnat  turlarining  batafsil  ta’rifi,  aniq  ishni 
bajaruvchining bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablar berilgan.  
Hozirgi  paytda  byudjet  qaromog‘idagi  (fan,  sog‘liqni  saqlash,  maorif, 
mudafaa  va  shu  kabilar)  muassasalar  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasi 2000 yil 20 iyulda qabul qilingan Yagona tarif setkasi (YATS) asosida 
xodimlarga  mehnat  haqi  hisoblaydi.  Xalq  xo‘jaligidagi  boshqa  tarmoq  davlat, 
davlat-aksiyadorlik  korxonalari  ham  ushbu  YATS  asosida  xodimlariga  mehnat 
haqi  belgilaydilar.  Boshqa  mulk  shaklidagi  korxonalar  o‘zlarining  moliyaviy 
ahvolidan  kelib  chiqqan  holda  ish  haqini  belgilashi  mumkin.  Lekin  ish  haqini 
belgilashda YATS asos qilib olinishi kerak. YATSda barcha ishlarga haq to‘lash 0 
dan  22  razryadgacha  guruhlashtirilgan  bo‘lib,  har  bir  razryadga  tegishli  tarif 
koeffitsienti  belgilangan.  Shu  tarzda  xodimlarga  beriladigan  ish  haqi,  kasbning 
maxsus tayyorgarlikni, malakani talab qilishiga qarab tabaqalashtirilgan ¡zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Maіkamasining 2004 yil 2 iyuldagi № 309 Qaroriga binoan 
2004 yil 1 avgustdan mehnatga haq to‘lashning yagona tarif setkasi qo‘yidagicha: 
 
Mehnatga haq 
to‘lash razryadi 
Tarif koeffitsienti 
Mehnatga haq 
to‘lash razryadi 
Tarif 
koeffitsienti 
0 
1,000 
12 
5,386 
1 
2,181 
13 
5,727 
2 
2,400 
14 
6,071 
3 
2,641 
15 
6,423 
4 
2,904 
16 
6,779 
5 
3,181 
17 
7,140 
6 
3,471 
18 
7,505 
7 
3,773 
19 
7,877 
8 
4,086 
20 
8,253 
9 
4,401 
21 
8,635 
10 
4,723 
22 
9,019 
11 
5,050 
 
 
 
Vazirliklar, uyushmalar, konsernlar o‘zlariga tegishli tarmoq korxonalarida 
YATSni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma, uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqadilar. Eng 
kichik razryadlar (0-4 razryadlar) maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydigan kasbda 
ishlaydigan  xodimlarga  beriladi.  Misol  uchun:  qaravul,  farroshlarga.  Bunday 
ishlarga  qabul  qilinayotganda,  ularning  mehnat  staji,  tajribasi  hamda  ushbu 
korxonaning moliyaviy holatiga qarab “0” dan “4” razryadgacha berish mumkin.  
Maxsus  tayyorgarlikni  talab  qiladigan  va  kichik  mutaxassislik  lavozimida 
ishlayotgan xodimlarga 5-8 razryad belgilanishi mumkin. 
Korxonadagi  yetakchi  mutaxassislarga  (bosh  agranom,  bosh  muxandis, 
bosh buxgalter va shu kabilarga, ular asosan oliy ma’lumotli bo‘lishi lozim) 10-14 
razryad berilishi mumkin. 
Viloyat  miqyosidagi  tashkilot,  uyushma  yetakchi  mutaxassislari  -  15-19 
razryad berilishi mumkin.  

 
 
 
121 
Xodimlarni  ishga  qabul  qilish  korxona  rahbarining  buyrug‘i  yoki 
farmoyishi  bilan  rasmiylashtiriladi  (t-1  shaklida).  Buyruqda  qaysi  mansabga, 
lavozimga  qabul  qilinganligi,  berilgan  razryadi  va  shu  kabi  ko‘rsatkichlar  qayd 
qilingan  bo‘lishi  lozim.  Korxonaning  kadrlar  bo‘limi  ishga  qabul  qilingan  xodim 
pasporti  va  boshqa  tegishli  hujjatlar  asosida,  xodimlar  to‘g‘risida  to‘liq  ma’lumot 
beruvchi-shaxsiy kartochka (t-2 shakli) to‘ldiradi. Korxona rahbarlari xodim bilan 
mehnat shartnomasi tuzadilar.  
O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  Kodeksining  115  moddasiga  asosan 
xodimlarning  bir  haftalik  ish  vaqti  me’yori  40  soat  belgilangan.  Lekin  16-18 
yoshdagi yoshlarga, mehnat sharoiti qiyin bo‘lgan joylarda ishlaydigan xodimlarga 
hamda  3  yoshgacha  bolasi  bo‘lgan  ayollarga  haftalik  ish  vaqti  36  soatgacha 
belgilangan.  Ko‘pincha,  haftasiga  6  kun  ishlaydigan  korxonalarda  bir  kunlik  ish 
vaqti - 7 soat, haftasiga 5 kun ishlaydigan korxonalarda esa 8 soat belgilanadi.  
Xodimlarning ishga chiqqanligi va bajargan ishlari maxsus hujjatlarda qayd 
qilinadi.  Xodimlarning  ishga  chiqqan  kunlari  va  ishlagan  soatlari  tabelda 
ko‘rsatiladi.  Ko‘pgina  korxonalarda  lavozim  bo‘yicha  xodimlarga  doimiy  tabel 
nomeri  belgilanadi.  Tabelni  har  bir  bo‘limda,  brigadada,  jamoada  xodimlarning 
ishga  chiqqanligini  hisobga  olib  boruvchi  shaxs  to‘ldiradi.  Unda  xodimning  ismi, 
sharifi,  lavozimi  va  oyning  sanalari  ko‘rsatilgan  bo‘lib,  shu  oyning  ish  kunlarida 
necha  soat  ishlaganligi  yoziladi.  Tabel  ko‘pincha  bir  oyda  2  marta  to‘ldirilib 
buxgalteriyaga  topshiriladi.  Agarda  xodim  turli  sabablar  bilan  (kasalligi,  ta’tilda 
yoki xizmat safarida bo‘lganligi) ishga chiqmagan bo‘lsa, maxsus belgilar qo‘yib, 
ishga chiqmaganlik qayd qilinadi. Tabelga qayd qiluvchi bilan birga bo‘lim rahbari 
imzo qo‘yadi. 
Vaqtbay  shaklda    ish  haqi    oluvchilar  uchun  tabel    asosiy  hujjat  bo‘lib 
hisoblanadi. Chunki unda har bir xodimning joriy oyda qaysi kunlari (necha kun)  
ishga chiqqanligi va necha soat  ishlaganligi  ko‘rsatilgan. 
Ishbay  haq  oladigan  xodimlarga  mehnat  haqi  hisoblash  uchun    bundan 
tashqari  shu oyda qancha miqdorda ish bajarganligi to‘g‘risidagi  ma’lumot zarur. 
Vaqtbay  ishlaydigan  xodimlarga,  ko‘pincha  bir  oylik  maosh  (oklad)  belgilanadi. 
Ilgari  aytilganidek,  vaqtbay  ish  haqi    rahbar  va    idora  xodimlarga  (buxgalterlar, 
iqtisodchilar,  agronomlar  va  shu  kabilar),  hamda    bajargan  ishning  miqdorini  
aniqlab  bo‘lmaydigan  ishchilarga  qo‘llanadi.  Bunda  YATSga  asosan    xodimning  
razryadiga  tegishli  tarif  koeffitsienti  amaldagi    belgilangan  minimum  ish  haqiga 
ko‘paytiriladi va xodimning bir oylik maoshi aniqlanadi.  
Misol:  Korxonada  buxgalter  bo‘lib  ishlaydigan  xodimning  razryadi  10 
belgilangan, unga to‘g‘ri keladigan tarif  koeffitsienti 4,361. Hozirgi paytda (2005 
yil  1  oktyabrdan)  minimal  ish  haqi  9400 so‘m  belgilangan.  Demak  buxgalterning 
bir  oylik    maoshi  –  40993  so‘m  (4,361x9400  so‘m).  Buxgalter  joriy  oyning  ish 
kunlari    to‘liq  ishlagan  bo‘lsa,  maosh  to‘liq  hisoblanadi.  (Bundan  tashqari  
xodimga  turli    ustama  va  mukofotlar  ham  berilishi  mumkin).  Agarda    buxgalter 
joriy  oyda  ish  kunlarida    kasalligi  sababli    to‘liq  ishlamagan  bo‘lsa,  maosh  faqat 
ishlagan  kunlariga    hisoblanadi.  Misol:  buxgalter  iyun  oyining  25  ish  kunidan  20 
kun  ishga  chiqdi,  qolgan  kunlari  betob  bo‘lib,  ishga  chiqa  olmadi.  Buxgalterning 
iyun oyiga ish haqi quyidagicha aniqlanadi: 

 
 
 
122 
1)  Bir  oylik  maoshi  25  ish  kuniga  bo‘linib,  o‘rtacha  bir  kunlik  maoshi 
aniqlanadi. 
Bizning misolda, buxgalterning oylik maoshi - 40993 so‘m. 
O‘rtacha bir kunlik maoshi = 40993:25=1639 so‘m 72 tiyin. 
2) Buxgalterning iyun oyida  ishlagan kunlari ish haqi: 
          1639 so‘m 72 tiyin x 20 = 32794 so‘m 40 tiyin. 
Ishbay  haq  oladigan  xodimlarga    ish  haqi  hisoblash    korxonada    ish 
jarayonining    qanday  tashkil    qilinganiga    bog‘liq.  Agarda  korxonada    ishning 
tashkil  qilinishiga    qarab,  har  bir    ishchining    bajargan  ishining  miqdorini    va 
sifatini    aniqlash  mumkin  bo‘lsa,    unda  xodimlarga    individual  ishbay  haq  
hisoblanishi  mumkin.  Lekin    ko‘pgina    korxonalarda    texnologik    jarayon 
shundayki, tayyor mahsulot konveyer usulida  ishlab chiqariladi yoki mehnat qilish 
jamoa    bo‘yicha  (bo‘lim,  brigada,  sex  va  shu  kabilar)  tashkil  etilgan.  Bunday 
sharoitda  ishbay haq bajarilgan ishning  miqdoriga  belgilangan  rassenka bo‘yicha 
butun jamoaga  hisoblanadi.  
Individual    ishbay  ish  haqida    xodimning  ish  haqi    u  bajargan    ishning 
miqdori  va  sifatiga    bog‘liq.  Misol:  Tikuvchi  yozgi  xalat  tikishga  buyurtma  oldi. 
Har  bir  xalatni  tikkani    uchun  rassenka  -  250  so‘m  belgilangan.  Tikuvchi    may 
oyida 135 ta xalat tikdi. Demak tikuvchining  may oyi ish haqi 135 x 250 so‘m = 
33750  so‘m  bo‘ladi.  Savdo,  ovqatlanish  va  shu  kabi  xizmat  ko‘rsatuvchi  
korxonalarda  rassenka har bir  1000 so‘m  oborotga  belgilanishi mumkin. Jamoa  
ishbay  ish  haqida    jamoa  a’zolari    bajargan  ishlari  uchun  oladigan    haq  jamoa  
a’zolari  o‘rtasida    taqsimlanadi.  Bunda  xodimlarning    kasbi,  tajribasi,  oylik  yoki 
soatbay ish haqi stavkasi hisobga olinadi. 
Misol:  Brigadada    4  kishi  ishlaydi.  Ular  may  oyida    bajargan  ish  uchun 
120000 so‘mlik (rassenka bo‘yicha)  ish haqi to‘lanishi  lozim.  
Brigadir  va  yana    bir  ishchi  IIIrazryadli  xodim  bo‘lib,  oylik  maoshlari  
stavkasi  31000  so‘mga  to‘g‘ri  keladi.  3-nchi  ishchi  II  razryad  va  oylik  stavkasi  
25000  so‘m  va  4-nchi  xodim  I  razryad  bo‘lib  oylik  stavkasi  20000  so‘mdir. 
Xodimlarning  oylik stavkalarini  qo‘shib chiqsak, 107000  so‘m. (31000 + 31000 
+ 25000 + 20000) bo‘ldi. Demak ishbay ish haqi xodimlarning oylik stavkasining 
har  bir  so‘miga    1  so‘m  12  tiyin  (120000  :  107000)  to‘g‘ri  keladi.  Bundan  kelib  
chiqib xodimlarning ishbay ish haqini hisoblash mumkin. Brigadir va III razryadli 
xodimning ish haqi  
 31000 x 1,12 = 34751 so‘mdan; 
3-chi xodimning ish haqi  25000 x 1,12 = 28028 so‘m; 
4-chi xodimning ish haqi esa 22470 so‘m bo‘ladi.  
Xodimlar ish haqini jamoa a’zolari o‘rtasida  taqsimlashning koeffitsient va 
boshqa  usullari  ham  mavjud.  Xodimlar  kechasi  dam  olish  va  bayram  kunlari 
ishlaganliklari  uchun  ustama  haq  oladilar.  O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat 
Kodeksiga  asosan  soat    22
00
dan    ertasiga  soat  6
00
ga  ish  kechasi  ish  hisoblanadi. 
Xomilador  va  yosh  bolali  ayollar,  18  yoshga  to‘lmagan  yosh  ishchilar  kechasi 
ishlashga  qo‘yilmaydilar.  Kechasi  ishlagan  ish  kamida  1,5  barobar  haq  blian 
to‘lanadi.  

 
 
 
123 
Korxona  faoliyatiga  zarur  bo‘lib  qolsa  xodimlarni  dam  olish  (bozor)  va 
bayram  kunlari  ham  ishlatishi  mumkin.  Bunday  hollarda  o‘zaro  kelishgan  holda 
xodimga  boshqa  ish  kuni  dam  olish  (otgul)  berishi  mumkin.  Bayram  kunlari 
ishlagan xodimlarga mehnat haqi kamida 2 barobar to‘lanadi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  Kodeksiga  asosan  xodimlar  har  yili 
ta’tilga chiqib dam olish huquqiga egadirlar. Har yilgi asosiy ta’til 15 ish kunidan 
kam  bo‘lmagan  miqdorda  beriladi.  Amaldagi  qonunchilikka  asosan  ishning 
xususiyatlariga  va  xarakteriga  qarab,  ta’til  kunlari  uzaytirilib  va  qo‘shimcha 
ta’tillar  beriladi.  Qo‘shimcha  ta’til  og‘ir  va  tabiiy-iqlim  sharoiti  noqulay  bo‘lgan 
joyda  ishlayotgan  xodimlarga  beriladi  va  bunday  xududlar  O‘zbekiston 
Respublikasi  Hukumati  tomonidan  belgilanadi.  Tarmoq  korxonalari  kasaba 
uyushmasi  bilan  kelishib,  jamoa  shartnomasi  tuzib,  ta’til  muddatini  o‘zlari 
belgilashi mumkin. Lekin Respublika Mehnat Kodeksiga asosan ta’til muddati 48 
ish kunidan oshib ketmasligi kerak.  
Xodimlar  ta’til  paytida  kasal  bo‘lib  qolsa  yoki  xomiladorlik  va  tug‘ish 
davri, o‘qishga borish yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqa vaqtlar to‘g‘ri kelib qolsa, 
xodimning  ta’til  kunlari  o‘sha  davrga  uzaytiriladi  yoki  xodim  bilan  kelishgan 
holda, boshqa vaqtga buyruq asosida o‘tkaziladi.  
Xodimning  ta’til  paytidagi  ish  haqini  hisoblash  uchun  uning  ta’tilga 
chiqishdan oldingi 12 oylik ish haqi hisoblanib, umumiy summa 12 ga taqsimlanib 
o‘rtacha  1  oylik  ish  haqi  aniqlanadi.  Lekin  ushbu  davrda  xodimning  ish  haqi 
(okladi)  o‘zgargan  bo‘lsa,  ta’tilga  chiqishdagi  oxirgi  ish  haqi  asos  qilib  olinadi. 
O‘rtacha bir oylik ish haqi 25,4 kunga bo‘linib (bir yilda o‘rtacha har oy 25,4 ish 
kuni bor  deb qabul  qilingan), o‘rtacha bir kunlik ish haqi  aniqlanadi. Bu  o‘rtacha 
bir  kunlik  ish  haqi  xodimning  ta’til  kunlariga  ko‘paytirilib,  xodimning  ta’til 
paytidagi  ish  haqi  aniqlanadi.  Ayrim  paytlarda:  xodim  birinchi  yil  ishlayotganda, 
oliy,  o‘rta  maxsus  ta’lim,  maktab  kabi  muassasalarning  o‘qituvchilari  (chunki 
yozgi ta’tilda xodimlar bir yil to‘liq ishlamasa ham ta’tilga chiqarishlari mumkin) 
12  oy  ishlamasdan  ta’tilga  chiqishlari  mumkin.  Bunday  holda,  o‘rtacha  ish  haqi 
haqiqiy ishlagan oylariga nisbatan hisoblanadi.  
Misol:  buxgalter  avgust  2003  yildan  24  ish  kuniga  ta’tilga  chiqdi, 
buxgalterning  2002  yil  oktyabr-dekabr  va  2003  yil  1  maygacha  oylik  maoshi 
19770 so‘m bo‘lgan. 2003 yil 1 maydan ish haqining o‘rtacha 20 % ga oshganligi 
sababli,  buxgalterning  oylik  maoshi  23724  so‘m  bo‘lgan.  Demak,  buxgalterning 
ta’tilga chiqish uchun asosiy ish haqi 23724 so‘m qabul qilinadi. Bundan tashqari 
buxgalter ushbu 12 oy davomida 68160 so‘m mukofot va turli qo‘shimchalar olgan 
(moddiy yordam qo‘shilmaydi). Ta’til haqi xodimning barcha ish haqlari bo‘yicha 
hisoblanganligi sababli qo‘shimcha ish haqining ham o‘rtacha bir oyligini hisoblab 
chiqamiz: 68160:12=5680 so‘m. Demak, buxgalterning o‘rtacha bir oylik ish haqi: 
23724+5680=29404 so‘m. Bu so‘mmani 25,4 kunga bo‘lib, o‘rtacha bir kunlik ish 
haqini  topamiz  va  bu  summani  24  kunga  ko‘paytirib,  buxgalterning  ta’til  paytida 
ish  haqi  summasini  topamiz.  29404:25,4=  1157  so‘m  64  tiyin.  Ta’til  davriga  ish 
haqi  1157,64  x  24  =  27783  so‘m  36  tiyin  hisoblandi.  Bu  summadan  daromad 
solig‘i  va  ijtimoiy  sug‘urta  jamg‘armasiga  (2,5  %)  va  kasaba  uyushmasi  badali 
ushlab qolinadi.  

 
 
 
124 
Statistikadan  korxona  xodimlarining  o‘rtacha  ish  haqi  aniqlanadi.  Buning 
uchun xodimlar ish haqining jami summasini ro‘yxatdagi o‘rtacha xodimlar soniga 
bo‘lib  topiladi.  Shuningdek,  har  bir  ishchiga  to‘g‘ri  keladigan  ish  haqi  ham 
aniqlanib, 
o‘rganiladi. 
Statistikada 
barcha 
xodimlarning 
shu 
jumladan 
ishchilarning o‘rtacha ish haqlarining dinamikasi ham o‘rganiladi va tahlil qilinadi.    
 
«Korxonalarda xodimlar mehnati va ish haqi statistikasi» mavzusi 
bo‘yicha tayanch iboralar 
 
O‘rtacha  ruyxatdagi  xodimlar  soni,  xodimlar  harakati  ko‘rsatkichlari,  ishga 
qabul  qilinganlar  koeffitsienti,  ishdan  ketganlar  koeffitsienti,  xodimlar  turg‘unlik 
koeffitsienti,  kalendar  ish vaqti  fondi, tabel ish  vaqti  fondi,  maksimal  imkoniyatli 
ish vaqti fondi, mehnat unumdorligi, vaqtboy va ishbay ish haqi, o‘rtacha ish haqi. 
 
«Korxonalarda  xodimlar mehnati va ish haqi statistikasi» mavzusi 
bo‘yicha o‘z-o‘zini nazorat va muhokama savollari 
Xodimlarning  o‘rtacha  ro‘yxatdagi  soni  va  o‘rtacha  ishga  kelgan  xodimlar 
soni qanday aniqlanadi? 
Xodimlar harakati ko‘rsatkichlariga tavsif bering? 
Xodimlarning ish vaqt ko‘rsatkichlarini tavsiflang? 
Xodimlarning  ish  vaqtidan  foydalanish  ko‘rsatkichlari  dinamikasi 
statistikasi. 
Xodimlarga ish haqi hisoblash tartibi qanday? 
Xodimlar ish haqi ko‘rsatkichlari va ular dinamikasi                                        
 
Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar 
 
1.
 
O‘zbekiston  Respublikasi  qonuni:  Davlat  statistikasi  to‘g‘risida»  2002  yil  12 
dekabrda qabul qilingan. 
2.
 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi №133 (1994 yil 14 iyun) qarori. 
«O‘zbekiston hisob va statistika tizimini jahon andozlariga o‘tkazish to‘g‘risida 
davlat dasturi». 
3.
 
Karimov I.A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy 
tamoyillari. T.: O‘zbekiston, 1995. 
4.
 
Abdullayev Yo. Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob. T: Mehnat, 1998. 
5.
 
Abdullayev Yo. Statistika nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 2002. 
6.
 
Ivanov Yu.N.idr. Ekonomicheskaya statistika. M.: INFRA – M, 2002. 
7.
 
Nabiyev  X.  va  boshqalar.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  M.:  O‘zb. 
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004. 
8.
 
Soatov N.M Statistika. Darslik. T.: A Sino nomli tibbiyot nashriyoti, 2003 
9.
 
Xudayberdiyev U., Aliyev B.R. Statistika. Samarqand SamKI, 2002.     
10.
 
Xudayberdiyev  U.X.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  Ma’ruzalar  matni. 
Samarqand, SamISI, 2005.   
 
 

 
 
 
125 
Mavzu XIX.  MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH VA   
 
TANNARX  
STATISTIKASI 
                  Reja: 
 
1. Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari. 
2. Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish harajatlari va ularning  turlari 
3. Korxonalarda  mahsulot tannarxi statistikasi 
 
1. Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari.   
 
Mahsulot  ishlab  chiqarishni  korxonalar  miqyosida  o‘rganiladi.  Korxonalar 
tegishli    birlashmalarga,  vazirliklarga    birlashadi  va  mamlakat  miqyosida  jami 
ishlab  chiqarilgan  mahsulot  aniqlanadi.  Har  bir  korxonadagi  ishlab  chiqarish 
jarayoni  statistikaning  ob’ekti  hisoblanadi.  Korxonada  ishlab  chiqariladigan 
mahsulotlar quyidagicha guruhlanadi: 
1.
 
Tugallanmagan  ishlab  chiqarish  –  bu  ma’lum  ishlab  chiqarish 
jarayonidan  o‘tgan,  lekin  ishlab  chiqarishning  barcha  jarayoni  tugamagan,  shu 
korxonada  mahsulot  ishlab  chiqarish  davom  etadigan  mahsulotlarga  aytiladi. 
Bunday mahsulotlar standart talablariga javob bermaydi. 
2.
 
Yarim  tayyor  mahsulotlar  –  korxonaning  biror  sexida  ishlab 
chiqarish jarayonidan o‘tgan, lekin shu korxonada ishlab chiqarish jarayoni davom 
etadigan  yoki  chetga  sotsa  ham  bo‘ladigan  mahsulotlarga  aytiladi.  Yarim  tayyor 
mahsulotlarga qo‘yilgan talabga javob berishi lozim. 
3.
 
Tayyor mahsulotlar  - korxonadagi barcha ishlab chiqish jarayonidan 
o‘tgan,  standart  talabiga  tayyor  mahsulot    sifatida  javob  beradigan  va  tayyor 
mahsulot sifatida qabul qilingan mahsulotlardir. 
Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulotlar natural (kg, metr, dona,…), 
shartli  natural  va  pul  qiymatlarida  ko‘rsatiladi.  Natural  ko‘rsatkich  ishlab 
chiqarishning  asosiy  iqtisodiy  ko‘rsatgichi.  Ayniqsa  bir  xil  mahsulotlar  ishlab 
chiqaruvchi korxonalarda bu ko‘rsatkich keng  qo‘llaniladi. Masalan: ko‘mir qazib 
olish,  elektr  energiya  ishlab  chiqarish  va  h.z  lar.  Lekin  ayrim  mahsulotlar  turlari 
bo‘yicha natural ko‘rsatkich ishlab chiqarishni aniq ifodalamaydi.  
Konserva  zavodida  mahsulotlar  turli  hajmidagi    bankalarda  ishlab 
chiqarilgan  bo‘lsa,  (10l,  3  l,  1,  0,5.)  bunday  paytlarda    ishlab  chiqariladigan 
mahsulotni to‘g‘ri ifodalash uchun natural ko‘rsatkichni o‘tkazish koeffitsenti bilan 
shartli  natural  ifodaga  o‘tkazamiz.  Lekin  bir  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi 
korxonalar  juda  kam.  Bundan  tashqari  birlashmalar  bo‘yicha,  xududlar  bo‘yicha 
ishlab chiqarishning rivojlanishini o‘rganishimiz lozim. Shuning uchun ham ishlab 
chiqarilgan  mahsulotlar  pul  ifodasida,  summasida  ko‘rsatiladi.  Pul  ifodasida 
mahsulotlar yalpi chiqarilgan mahsulotlar, tovar mahsuloti va sotilgan mahsulotlar 
turlariga bo‘linadi. 
Yalpi mahsulot korxonaning barcha sexlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar, 
tashqariga  sotilgan  yarim  tayyor  mahsulotlar  ko‘rsatilgan  xizmatlar  qiymatining 
yig‘indisidir. 

 
 
 
126 
Tovar  mahsuloti  hisobot  davrida  ishlab  chiqarilgan  va  sotish  uchun 
mo‘ljallangan  mahsulotdir.  Tovar  mahsuloti  ishlab  chiqarish  va  aholi  shaxsiy 
istemoli  uchun  sotilgan  yoki  sotish  uchun  mo‘ljallangan  mahsulotlar  qiymati 
yig‘indisidir. Tovar mahsulotiga sotishga mo‘ljallangan yarim tayyor mahsulotlar, 
chetga ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati ham kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarish 
qiymati  tovar mahsuloti bo‘la olmaydi. 
Sotilgan  mahsulot  korxona  tomonidan  haridorga  sotilgan  yoki  ko‘rsatilgan 
xizmatlar qiymatining yig‘indisidir. 
Sof  mahsulot  –  ishlab  chiqarish  jarayonida    hisobot  davrida  (bir  yilda) 
yangidan  yaratilgan qiymatdir.  Sof  mahsulot   hajmidan  ishlab  chiqarish vositalari 
qiymatini ayirib tashlanganiga tengdir. 
Mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  3ta  element  mehnat  qurollari,  mehnat 
predmeti va inson mehnati birgalikda faoliyat yuritishi lozim. 
Shuning uchun ham har qanday mahsulot ishlab chiqarish uchun xom-ashyo 
materiallar,  asosiy  vositalarning  eskirishi  va  xodimlarga  to‘lanadigan  ish  haqi 
harajatlari bo‘ladi.