Samarqand iqtisodiyot va servis instituti statistika kafedrasi «iqtisodiy statistika»

«Muomala harajatlari statistikasi» mavzusi bo‘yicha   
tayanch iboralar 
 
Muomala  harajatlari,  takror  ishlab  chiqarish  jarayonlari,  tovarlarni 
ayirboshlash,  ulgurji  tovar  aylanmasi,  chakana  tovar  aylanmasi,  muomala 
harajatlar  darajasi,  o‘zgaruvchan  va  o‘zgarmas  (doimiy)  harajatlar,  tejalgan 
(iqtisod  qilingan)  harajatlar  summasi,  harajatlar  darajasi  dinamikasi.  Muomala 
harajatlari darajasiga ta’sir etuvchi omillar.  
 
«Muomala harajatlari statistikasi» mavzusi bo‘yicha o‘z-o‘zini nazorat 
va muhokama uchun savollar 
 
1.
 
Muomala harajatlari mohiyati. 
2.
 
Muomala harajatlari statistikasining vazifalari. 
3.
 
Muomala harajatlari turlari. 
4.
 
O‘zgaruvchan va o‘zgarmas muomala harajatlari. 
5.
 
Muomala harajatlari darajasi. 
6.
 
Muomala harajatlari darajasiga ta’sir etuvchi omillar. 
7.
 
Tovar aylanmasi hajmiga  va tarkibiga bog‘liq omillar. 
8.
 
Tovar aylanishi tezligi va tovar narxlari bilan bog‘liq omillar 
9.
 
Bir so‘m tayyor mahsulotga to‘g‘ri keladigan tannarx summasi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
135 
 
 
Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar 
 
1.
 
O‘zbekiston  Respublikasi  qonuni:  Davlat  statistikasi  to‘g‘risida»  2002  yil  12 
dekabrda qabul qilingan. 
2.
 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi №133 (1994 yil 14 iyun) qarori. 
«O‘zbekiston hisob va statistika tizimini jahon andozlariga o‘tkazish to‘g‘risida 
davlat dasturi». 
3.
 
Karimov I.A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy 
tamoyillari. T.: O‘zbekiston, 1995. 
4.
 
Abdullayev Yo. Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob. T: Mehnat, 1998. 
5.
 
Abdullayev Yo. Statistika nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 2002. 
6.
 
Ivanov Yu.N.idr. Ekonomicheskaya statistika. M.: INFRA – M, 2002. 
7.
 
Nabiyev  X.  va  boshqalar.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  M.:  O‘zb. 
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004. 
8.
 
Soatov N.M Statistika. Darslik. T.: A Sino nomli tibbiyot nashriyoti, 2003 
9.
 
Xudayberdiyev U., Aliyev B.R. Statistikasi. Camarqand SamKI, 2002.       
10.
 
Xudayberdiyev  U.  X.  Matlubot  kooperatsiyasi  savdo  korxonalarida  muomala 
harajatlari hisobi. Samarqand. 1996. 
11.
 
Xudayberdiyev  U.X.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  Ma’ruzalar  matni. 
Samarqand, SamISI, 2005. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
136 
Mavzu XXI. KORXONALARDA MOLIYAVIY  
 
 
NATIJALAR STATISTIKASI 
 
                        Reja: 
 
1.
 
Bozor munosabatlari sharoitida moliyaviy natijalar statistikasi ahamiyati va 
vazifalari. 
2.
 
Korxonalar asosiy faoliyat moliyaviy natijalari 
3.
 
Korxonalar moliyaviy faoliyati natijalari statistikasi 
4.
 
Korxonalarda rentabillik ko‘rsatkichlari statistikasi  
 
1. Bozor munosabatlari sharoitida moliyaviy natijalar  
statistikasi ahamiyati va vazifalari 
 
Bozor  munosabatlari  sharoitida  turli  mulk  shakliga  asoslangan  xo‘jalik 
yurituvchi  korxonalar  ko‘paydi.  Ayniqsa  kichik  va  o‘rta  biznes  bilan 
shug‘ullanuvchi xususiy korxonalar juda ko‘p tashkil bo‘ldi. Ikkinchi tomondan bu 
xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  qonunda  taqiqlanmagan  turli  faoliyat  bilan 
shug‘ullanishi  mumkin.  Keyingi  yillarda  turli  qimmatbaho  qog‘ozlar  muomalaga 
chiqarildi.  Ularning  bozori  tashkil  qilindi.  Natijada  barcha  xo‘jalik  yurituvchi 
korxonalar  raqobatli  sharoitda  bankrot  bo‘lmaslik  uchun  faoliyat  harajatlarini 
korxonalar  olayotgan  barcha  daromad  va  harajatlarni  statistik  hisobot  5S  shakli 
«Korxona  sarf-harajatlari  to‘g‘risidagi  hisobot»  hamda  buxgalteriya  hisobotining 
№
2  shakli  «Moliyaviy  natijalar  to‘g‘risidagi  hisobot»  va  boshqa  operativ 
axborotlarda ko‘rsatadi.  
Korxonalar  qonunda  ta’qiqlanmagan,  ustavida  ko‘rsatilgan  turli  faoliyat 
bilan shug‘ullanishi mumkin. 
Hisobotlarda  korxonalarning  asosiy  faoliyatidan  olingan  daromadlari, 
umumxo‘jalik  faoliyatidan  olingan  daromadlari,  moliyaviy  faoliyatdan  olingan 
daromadlari  va  favquloddagi  foyda  va  favquloddagi  zararlari  alohida  ko‘rsatiladi. 
Daromadlari  bilan  harajatlarini  qoplash  va  ma’lum  darajada  faoliyatlarini 
rivojlantirishi  uchun  foyda  olishlari  lozim.  Hozirgi  sharoitda  barcha  korxonalar 
foyda  olmasa  bankrotlikka  uchraydi  va  faoliyatini  tugatadi.  Shuning  uchun  ham 
korxona rahbarlari moliyaviy natijalar shakllanishi tartibini yaxshi bilishlari, ularni 
ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimini tahlil qila bilishlari lozim. 
 
 
2. Korxonalar asosiy faoliyat moliyaviy natijalari 
 
Korxonalar  hozirgi  paytda  asosiy  faoliyat,  moliyaviy  faoliyat  va  boshqa 
faoliyatlardan  olingan  daromad  va  harajatlarini  to‘g‘ri  hisobga  olib  borishlari 
lozim.  Korxonalar  moliyaviy  natijalarining  shakllanishi  O‘zbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasi  1999  yil  5  fevral  №54  son  qarori    bilan  tasdiqlangan 
«Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi, hamda moliyaviy 

 
 
 
137 
natijalarni  shakllantirish  tartibi  to‘g‘risidagi  Nizom»ga  asosan  korxonalarning 
asosiy faoliyatidan ko‘rgan natijalari (AFN) quyidagicha aniqlanadi. 
1)  Korxona  tayyor  mahsulotini  sotishdan  tushgan  yalpi  tushumdan  (YAT) 
aksiz  solig‘i  va    qo‘shilgan  qiymat  solig‘i  summalari  chiqarib  tashlanadi.  Qolgan 
summa korxonanining mahsulot sotishdan sof tushumi (ST) hisoblanadi: 
ST = YAT – AS – QQS 
2)  Sof  tushum  summasidan  sotilgan  tayyor  mahsulotlarning  ishlab 
chiqarishning harajatlari  ya’ni  tannarxi ayirib tashlansa,  asosiy  faoliyat  moliyaviy 
natijalari  ya’ni  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarning  sotishdan  olingan  yalpi  foyda 
kelib chiqadi: 
YAF = ST – IT (IT – ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi).  
Hozirgi  paytda  korxonalarga  o‘ziga  tegishli  bo‘lgan  mulklarni:  asosiy 
vositalar, inventorlar va shu kabilarni sotish, tugatish huquqlari berilgan.  
Demak,  korxonalar  joriy  davrda  mulklarni  sotishdan,  buzishdan  daromad 
olishlari mumkin yoki zarar ko‘rishlari mumkin. 
Shunday qilib, korxonalarning asosiy faoliyatidan ko‘rgan foydalari – yalpi 
foydaga  boshqa  operatsiyalardan  olingan  daromadlar  qo‘shilib,  boshqa 
operatsiyalardan  olingan  zararlar  ayirilib,  davr  harajatlari  ayirilib  tashlanganiga 
teng. 
Asosiy faoliyatidan foyda- AFF  
AFF = YAF – DX + BD – BZ 
DX – davr harajatlari, 
BD – boshqa daromalar. 
BZ – boshqa zararlar 
 
3. Korxonalar moliyaviy faoliyat natijalari statistikasi 
 
Hozirgi  bozor  sharoitida  juda  ko‘p  korxonalar  qimmat  baho  qog‘ozlar 
operatsiyalarida 
(investitsiya 
tarzida, 
oldi-sotdi 
bozorida 
va 
boshqa 
operatsiyalarda)  hamda  bank  operatsiyalarida  qatnashadi.  Korxonalar  bunday 
faoliyatlardan daromad olishlari yoki zarar ko‘rishlari mumkin. Moliyaviy faoliyat 
daromadlariga  olingan  foizlar,  dividentlar,  chegirmalar,  chet  el  valyutasi  kursi 
ko‘tarilishidan olingan daromadlar, bank faoliyatidan olingan foizlar va shu kabilar 
kiradi. 
Moliyaviy  zararlarga  to‘langan  dividentlar,  foizlar,  valyuta  kursining 
pasayishidan ko‘rilgan zararlar hamda aksiyalarni chiqarish , saqlashdagi harajatlar 
kiradi. Shunday qilib, korxonananing umum xo‘jalik faoliyat foydasi (UmFF) AFF 
ga  moliyaviy  faoliyatdan  olingan  (MD)  foydani  qo‘shib,  moliyaviy  faoliyatdan 
ko‘rilgan zararni (MZ) ayrilganiga teng. 
UmFF = AFF + MD – MZ 
Ayrim  paytda  korxonalarda  favqulodda  daromad  (foyda)  yoki  zararlar  ham 
bo‘lishi  mumkin.  Bunday  favqulodda  foyda  va  zararlar  juda  katta  tabiiy  ofatlar, 
urushlar, davlat to‘ntarish natijasida bo‘lishi mumkin. 
Vazirlar  mahkamasining  1999  yil  5  fevralda  tasdiqlagan  Nizomda 
favquloddagi  foyda va  zararlar  ko‘rsatilgan.  Korxonaning  UmFF  ga  favquloddagi 

 
 
 
138 
foyda  qo‘shilib,  favqullodagi  zarar  ayrilib  tashlansa,  korxonananing  soliq 
to‘laguncha bo‘lgan foydasi kelib chiqadi. 
UmFF + FF = FZ = STF 
STF – soliq to‘laguncha foyda. 
FF – favqulodda foyda  
FZ – favqulodda zarar 
Korxonalar  regulirovka  qilingan  bu  foydasidan  daromad  solig‘i  va  boshqa 
soliqlar to‘lanadi. Qolgan summa korxonaning sof foydasi yoki zarari bo‘ladi. 
Bu summani korxona qanday mulk shakli bo‘lishiga qarab taqsimlaydi. 
 
4. Korxonalarda rentabellik ko‘rsatkichlari statistikasi 
 
Korxonalarning  faoliyat  turlaridan  olgan  foydalari  yoki  ko‘rgan  zararlari 
mutloq summalarda, miqdorlarda bo‘ladi  va ular asosida korxonalar o‘z foliyatida 
mavjud resurslardan samarali foydalanishning to‘liq ifodalamaydi. 
Korxonalarning  mavjud moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan samarali 
foydalanishini  turli  usullar  bilan  hisoblanadigan  rentabillik  ko‘rsatkichlari  (nisbiy 
miqdorlar) yaxshi ifodalaydi 
1.  Mahsulot    rentabilligi  (MR)  sotilgan  mahsulotdan  olingan  foydani  100 
ko‘paytirib, sotilgan mahsulot qiymati hajmiga bo‘lamiz. 
             SMF·100 
MR = ----------------- 
 
        SMQ 
SMF – sotilgan mahsulot foydasi 
SMQ – sotilgan mahsulot qiymati 
 
2. Barcha aktivlar rentabilligi korxonaning sof foydasini 100 ga ko‘paytirib, 
korxonaning barcha aktivlar summasiga bo‘lamiz. 
                 SF·100 
BAR = ----------------- 
                    BA 
3.  Xususiy  kapital  rentabilligi  (XKR)  sof  foydani    100  ga  ko‘paytirib, 
xususiy  kapital qiymatiga bo‘lamiz. 
Barcha  aktivlar  qiymati,  xususiy  kapital  qiymatlari  qanday  ma’lumotlar 
bo‘lishiga qarab o‘rtachalarni hisoblash usullaridan foydalanib aniqlanadi.                          
                                                                         SF x 100 
                                                           XKR =  ------------ 
                                                                            XKQ 
XKR – xususiy kapital rentabilligi  
XKQ – xususiy kapital qiymati 
 
5.
 
Korxona  rentabilligi  (KR)  sof  foydani  100  ga  ko‘paytirib,    mahsulot 
sotishdan olingan tushum ya’ni realizatsiya hajmiga bo‘lamiz. 
 
                                                   SF · 100 

 
 
 
139 
                                         KR =  ------------- 
                                                                 RH 
KR – korxona rentabilligi 
RH – realizatsiya hajmi yoki mahsulot sotishdan olingan tushum. 
Rentabillik  ko‘rsatkichlari  juda  ko‘p  bo‘lib,  ularning  qo‘llanilishi 
statistikaning oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalariga bog‘liq. 
 
«Korxonalarda moliyaviy natijalar statistikasi» mavzusi bo‘yicha 
tayanch iboralar 
 
Yalpi  tushum,  sof  tushum,  yalpi  foyda,  asosiy  faoliyat  foydasi,  tannarx, 
umumxo‘jalik faoliyati, favqulodda ko‘rilgan zarar, soliq to‘laguncha foyda (zarar) 
sof  foyda,  davr  harajatlari,  mahsulot  rentabilligi,  aktivlar  rentabilligi,  korxona 
rentabilligi, bir aksiya rentabilligi. 
 
«Korxonalarda moliyaviy natijalar statistikasi» mavzusi bo‘yicha o‘z-o‘zini 
nazorat va muhokama savollari 
 
1.
 
Korxonalarda  moliyaviy  natijalar  mohiyati  va  bozor  munosabatlari 
sharoitida ular statistikasining vazifalari. 
2.
 
Korxonalarda    tayyor  mahsulotlarni  sotishdan  (xizmat  ko‘rsatishdan) 
olinadigan foyda. 
3.
 
Korxonalarda asosiy faoliyat foydasi qanday topiladi? 
4.
 
Korxonalarda boshqa operatsiyalardan olingan daromadlar va qilingan 
harajatlar deganda nimalarni tushunamiz? 
5.
 
Korxonalarda moliyaviy faoliyat daromadlari va harajatlariga nimalar 
kiradi? 
6.
 
Korxonalarda umum xo‘jalik faoliyati foydasi qanday aniqlanadi? 
7.
 
Korxonalarda  favquloddagi  olingan  daromad  va  ko‘rilgan  zararlar 
deganda nimani tushunamiz? 
8.
 
 Korxonalarda soliq to‘laguncha foyda qanday topiladi? 
9.
 
Korxonaning sof foydasi qanday topiladi? 
10.
 
Korxonalarning rentabillik ko‘rsatkichlari. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    

 
 
 
140 
 
Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar 
 
1.
 
O‘zbekiston  Respublikasi  qonuni:  Davlat  statistikasi  to‘g‘risida»  2002  yil  12 
dekabrda qabul qilingan. 
2.
 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi №133 (1994 yil 14 iyun) qarori. 
«O‘zbekiston hisob va statistika tizimini jahon andozlariga o‘tkazish to‘g‘risida 
davlat dasturi». 
3.
 
Karimov I.A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy 
tamoyillari. T.: O‘zbekiston, 1995. 
4.
 
Abdullayev Yo. Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob. T: Mehnat, 1998. 
5.
 
Abdullayev Yo. Statistika nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 2002. 
6.
 
Ivanov Yu.N.idr. Ekonomicheskaya statistika. M.: INFRA – M, 2002. 
7.
 
Nabiyev  X.  va  boshqalar.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  M.:  O‘zb. 
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004. 
8.
 
Soatov N.M Statistika. Darslik. T.: A Sino nomli tibbiyot nashriyoti, 2003 
9.
 
Xudayberdiyev U., Aliyev B.R. Statistikasi. Samarqand SamKI, 2002.     
10.
 
Xudayberdiyev  U.X.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  Ma’ruzalar  matni. 
Samarqand, SamISI, 2005.   
 
 
                      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
141 
Mavzu XXII. KORXONALAR MOLIYAVIY  
HOLATI STATISTIKASI 
 
                        Reja: 
 
1.  Buxgalteriya  hisobotlari  korxonalar  moliyaviy  holatini  o‘rganishning  asosiy 
ma’lumotlar manbaidir. 
2. Korxonalar moliyaviy holaitni ifodalovchi ko‘rsatkichlar statistikasi  
 
1. Buxgalteriya hisobotlari korxonalar moliyaviy holatini o‘rganishning 
asosiy ma’lumotlar manbaidir 
 
Korxonalarning  moliyaviy  holati  murakkab  ko‘rsatkich  bo‘lib,  mavjud 
barcha  mablag‘lardan  foydalanish  samarasiga  hamda  faoliyatlarining  umumiy 
natijalariga  bog‘liq.    Korxonalarning  moliyaviy  holatini  o‘rganish  uchun 
ma’lumotlar manbai bo‘lib, asosan buxgalteriya hisobotlari shakllari hisoblanadi: 
Shakl № 1. «Buxgalteriya balansi» 
Shakl № 2. «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot» 
Shakl № 3. «Asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot» 
Shakl № 4. «Pul oqimlari to‘g‘risida hisobot» 
Shakl № 5. «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» 
Shakl № 2
a
. «Debitorlik va kreditorlik qarzlar to‘g‘risida ma’lumotnoma» 
Ayniqsa  buxgalteriya  balansi  ma’lumotlari  asosida  korxonalarning 
moliyaviy holatiga dastlabki baho berish mumkin.  
Korxonalar  mablag‘lari  xo‘jalik  faoliyati  jarayonida  doimo  harakatda 
bo‘lib,  miqdor  va  qiymat  jihatidan  o‘zgarib  turadi.  Lekin  xo‘jalikka  rahbarlikni 
to‘g‘ri  olib  borish  uchun  qanday  va  qancha  miqdordagi  mablag‘lar  bor  ekanligi, 
ular  qaysi  manbalardan  tashkil  topganligi,  bu  manbalardan  faoliyat  davomida 
qanday  foydalanilganligi  haqidagi  ma’lumotlarni  buxgalteriya  balansidan  olish 
mumkin.  Balans  termini  lotincha  bis  -  ikki  marta,  tarozi  pallasi  degan  ma’noni 
anglatadi,  bislank  -  so‘zi  tarozining  ikki  pallasi,  tenglik    demakdir.  Buxgalteriya 
balansi  ikki  tomonlama  jadvaldan  iborat.  Jadvalning  chap  tomoni  aktiv  deyiladi, 
unga  xo‘jalik  mablag‘larining  tarkibi,  joylanishi  va  ishlatilishi  ko‘rsatiladi. 
Balansining o‘ng tomoni - passiv deb ataladi. Unda xo‘jalik mablag‘larining hosil 
bo‘lish manbalari va ularning qanday maqsadda ishlatilishi ifodalanadi. Balansning 
aktiv  va  passiv  tomonlarining  jami  summalari  doimo  bir  -  biriga  teng  bo‘lishi 
shart.  Boshqa  fanlarda  balans  usuli  bilan  biron  -  bir  noma’lum  ko‘rsatkichni 
aniqlaydilar.  Buxgalteriya  balansi  boshqa  fanlarda  qo‘llanadigan  balans  usulidan 
tubdan  farq  qiladi.  Buxgalteriya  balansida  biron  ko‘rsatkich  aniqlanmaydi,  bu 
balansda hamma narsa aniq, bundan tashqari hamma ko‘rsatkichlar zarur hujjatlar 
bilan  rasmiylashtirilgan.  Biz  bilamizki,  korxona  (tashkilot)  lardagi  hamma 
operatsiyalar  tegishli  hujjatlar  bilan  rasmiylashtiriladi  va  bu  operatsiyalar  miqdor 
va qiymat jihatidan ikki tomonlama  yozuv usuliga asosan schyotlarga o‘tkaziladi. 
Joriy  oy  tamom  bo‘lgandan  keyin  buxgalteriya  hisobi  schyotlaridagi  yozuvlar 
jamlanib  oxirgi  qoldiq  chiqariladi.  Schyotlar  ma’lumotlariga  asosan  oborot 

 
 
 
142 
vedomosti  tuziladi:  boshlang‘ich  saldo  (debet,  kredit);  debet  va  kredit  oborot  va 
oxirgi saldo  (debet, kredit).  Schyotlarning  oborot vedomostida  ko‘rsatilgan  oxirgi 
saldosi  (qoldig‘i)  ga  asosan  buxgalteriya  balansi  tuziladi.  Demak,  buxgalteriya 
balansi  bir  tomondan  xo‘jalik  (korxona,  tashkilot)  mablag‘larini  turlari  va 
joylanishiga  ikkinchi  tomondan  esa  tashkil  topish  manbaiga  qarab  ma’lum 
vaqtga pul ifodasida umumlashtirib aks ettirish usulidir. 
 
        Buxgalteriya balansining umumiy sxemasi 
 
AKTIV 
PASSIV 
Xo‘jalik mablag‘larining turlari, 
joylanishi va ulardan  
foydalanish 
Xo‘jalik mablag‘larining tashkil bo‘lish 
manbalari va qaysi maqsadga 
mo‘ljallanganligi 
 
Buxgalteriya  balansi  aktiv  va  passiv  tomonlarining  ayrim  ko‘rsatkichlari 
balans  moddalari  deb  ataladi.  Aktiv  va  passiv  tomonlarining  iqtisodiy  mazmuni 
yoki ishlatilish maqsadlariga bir - biriga yaqin bo‘lgan ko‘rsatkichlari (moddalari) 
guruhlarga  birlashtirilgan.  Guruhlar  birlashtirilib  bo‘limlarni  tashkil  qiladi.  Hozir 
qo‘llanilayotgan  buxgalteriya  balansi  2  bo‘limdan  iborat.  Balansining  aktiv 
tomonida  xo‘jalik  mablag‘larining  turlari  bo‘yicha  qoldig‘i  ko‘rsatiladi:  asosiy 
vositalar,  materiallar,  yoqilg‘i,  tugallanmagan  ishlab  chiqarish,  tayyor  mahsulot, 
tovarlar,  kassadagi  va  bankdagi  pul  mablag‘lari,  jo‘natilgan  tovarlar  bo‘yicha 
haridorlardagi  va  debitor  qarzlardagi  mablag‘lar,  kapital  qo‘yilmalar  va  shu 
kabilar.  
Balansning  passiv  tomonida  quyidagi  moddalar  ko‘rsatiladi:  ustav  fondi, 
rezerv fondi, tovar yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob - kitoblar, bank 
ssudasi, mehnat haqi bo‘yicha ishchi - xizmatchilar bilan hisob - kitoblar, foyda va 
shu kabilar. 
Buxgalteriya  balanslari  sub’ektning  mulkchilik  shakliga,  tuzilgan  vaqtga, 
axborot hajmiga va boshqa belgilariga qarab guruhlanishi mumkin. 
Sub’ektning  mulkchilik  shakliga  ko‘ra  balanslar  davlat,  aksioner 
jamiyatlari, shirkat, qo‘shma, xususiy korxonalar balansi bo‘lishi mumkin. 
Tuzilish vaqtiga qarab, buxgalteriya balanslari kirish (boshlang‘ich), joriy, 
birlashtirish va  ajratish (bo‘lish) hamda tugatish balanslari bo‘lishi mumkin. 
Korxonaning  xo‘jalik  faoliyati  boshlanishida  tuzilgan  balans,  kirish  yoki 
boshlang‘ich  balans  deyiladi.  Unda  faoliyat  boshlanmasdan  korxona  qancha 
mablag‘ga ega bo‘lib, ular qaysi manbalardan tashkil topganligini ko‘rsatadi. 
Korxonalar  me’yoriy  hujjatlar  asosida  ko‘rsatilgan  muddatlarda  doimiy 
tuzadigan  balanslari  joriy  balanslar  hisoblanadi.  Korxona  o‘z  faoliyatlarini 
tugatayotganda  tuziladigan  balanslar  tugatish  balanslari  deyiladi.  Korxonalarning 
bir nechtasi birlashganda tuzilgan balans birlashtirish balansi deyiladi. 
Korxona  bir  nechta  mayda  korxonalarga  bo‘linganda  tuzilgan  balans 
bo‘lish  balansi,  agarda  biror  qismi  boshqa  korxonaga  berilayotganda  tuzilgan 
balans berish balansi deyiladi. 

 
 
 
143 
Buxgalteriya  balanslari  axborot  hajmi  bo‘yicha  dastlabki  va  yig‘ma 
(jamlama)  balanslarga  guruhlanadi.  Korxona  buxgalteriya  hisobi  asosida  tuzilgan 
balans  dastlabki  (birlamchi)  balans  hisoblanadi.  Yuqori  tashkilotlarda  (uyushma, 
birlashma, jamiyatlar, vazirliklar kabi yuqori idoralarda) korxonalarning dastlabki 
balanslari asosida tuzilgan balanslar yig‘ma (jamlama) balans deyiladi.  
Korxonalar  uchun  balans  tuzish  va  uning  moddalarini  baholanishi 
qonunlashtirilgan  tartibi  o‘rnatilgan.  Buxgalteriya  balanslarida  asosiy  vositalar 
boshlang‘ich  qiymatda,  boshqa  mablag‘lar  esa  haqiqiy  tannarxda  ko‘rsatilishi 
kerak.  Balansda  ko‘rsatilgan  ma’lumotlar  haqiqiy  (real)  bo‘lishi  kerak.  Buning 
uchun  balans  moddalarining  ko‘rsatikchlari  ma’lum  davrlarda  inventarizatsiya 
qilinib turilishi zarur. 
Buxgalteriya balanslari har bir xo‘jalik hisobidagi korxona a tashkilotlarda 
joriy  oy  tamom  bo‘ladigandan  keyin,  chorakda  va  yilda  tuziladi.  Buxgalteriya 
balansining  shakli  Respublika  Moliya  Vazirligi  tomonidan  tasdiqlanadi. 
Tashkilotlarning  (korxonalari)  buxgalteriya  balansining  aktiv  tomonidagi 
bo‘limlar: 
1 - bo‘lim: Uzoq mudatli aktivlar; 
2 - bo‘lim: Joriy aktivlar; 
      Passiv tomoni bo‘limlari: 
1 - bo‘lim: O‘z mablag‘lari manbalari; 
2 - bo‘lim: Majburiyatlar.  
Demak, korxona mablag‘larining  barchasi foydalanish muddatiga qarab 2 
guruhga    (uzoq  muddatli  va  joriy  (aylanma)  mablag‘larga    bo‘linar  ekan. 
Korxonaning  barcha mablag‘lari 2 manbadan: o‘z mablag‘lari manbai va chetdan 
jalb qilingan (majburiyatlar) mablag‘lar manbaidan tashkil topar ekan. 
Buxgalteriya balansida ko‘rsatilgan summalarga  qarab umumiy  dastlabki 
xulosalar qilish mumkin. Albatta avtotransport korxonasida, GESlarda va shu kabi 
korxonalar  balansida  asosiy  vositalar,  ya’ni  uzoq  muddatli  aktivlar  juda  katta 
summani va balans summasining katta qismini tashkil etadi. Faqat ishlab chiqarish 
bilan  shug‘ullanuvchi  korxonalarda  xom  ashyo  va  materiallar  moddasida  katta 
summa  bo‘lib,  tovarlar  qatorida  summa  bo‘lmaydi.  Faqat  savdo  bilan 
shug‘ullanuvchi korxonalarda uning teskarisi, xom ashyo va materiallar bo‘lmaydi, 
tovarlar  esa  katta  summani  tashkil  etadi.  Buxgalteriya  balansi  moddalari 
summalariga qarab, korxona faoliyati natijalari qanday ekanligi, moliyaviy holatini 
(mustahkamligini)  baholash  mumkin.  Moliyaviy  mustahkam  korxonalarda 
mablag‘larining  asosiy  qismi,  o‘z  mablag‘laridan  tashkil  topgan,  joriy  aktivlari 
(aktiv II bo‘lim),  majburiyatlardan (balans passivi, II bo‘lim) ko‘p bo‘lishi lozim. 
Masalan,  ikki  korxona  balanslarining  jami  summalari  26  mln  so‘mdan,  lekin 
ularning mablag‘larining joylanishi va tashkil topish manbalari quyidagicha: