Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

 
6.5. Tanlab kuzatish natijalarini baholash va 
ularni bosh to‘plamga yoyish 
Tanlama kuzatish bosqichining eng so‘ngi bosqichi bo‘lib, 
kuzatish natijasida olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish bo‘lib 
hisoblanadi. 
Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni o‘rganishda, ko‘p hollarda bu 
jarayondan ilgari olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish mumkinligi 
nuqtai nazaridan kuzatish natijalari baholanadi. 
To‘plamga yoyish to‘g‘risidagi hulosa ma’lum darajada tanlab 
kuzatishning sifatiga, uning eng avvalo to‘liq qamrab olinganligiga 
bog‘liqdir.To‘liqligi esa bosh to‘plam tiplari yoki guruhlarining birliklari 
qay darajada qamrab olinganligiga bog‘liq. 
Lekin, faqatgina tanlash uchun olingan ma’lumotlarning sifatini 
tahlil qilish bilangina chegaralanib qolinmaydi, balki to‘plangan 
ma’lumotlarni bosh to‘plamga yoyish mumkinligini asoslab berishda 
nisbiy xatoni ham e’tiborga olish muhimdir. Nisbiy hato quyidagicha 

---

104 
aniqlanadi: 
o‘rtacha uchun: 
%,
100
%


=

Х
х
Hissa uchun esa, 
%,
100
%


=

Р
w
Formulalardagi Δ% - tanlashning nisbiy chegaralangan xatosi; 
Δx va Δw ga – mos ravishda o‘rtacha qiymatning yoki belgi 
hissasining chegaralangan xatosidir.
X
va 
Р
- mos ravishda bosh to‘plam o‘rtachasi va hissasidir. 
Nisbiy xatoning miqdori shu kuzatish uchun oldindan belgilangan 
chegaradan oshib ketmasa, u holda olingan natijalarni bosh to‘plamga 
yoyish mumkin. 
Bosh to‘plamga yoyishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta hisoblash yoki 
koffitsiyentlar usullaridan foydalaniladi. 
Birinchi usulning mohiyati, tanlab kuzatish natijasida aniqlanilgan 
belgining o‘rtacha qiymatini bosh to‘plam hajmiga ko‘paytirishdan 
iboratdir. 
Koeffitsent usulini qo‘llashda esa quyidagi formuladan 
foydalaniladi: 
0
1
0
1
у
у
У
У
=
 
У
1
- hisobga olinmagan tuzatma e’tiborga olingan to‘plam soni; 
У
0
 - tuzatma e’tiborga olinmagan to‘plam soni: 
У
0
- boshlang‘ich ma’lumotlar bo‘yicha nazorat nuqtalariga to‘plam 
soni; 
У
1
 – nazorat tadbirlari asosida olingan ma’lumotlar bo‘yicha nazorat 
nuqtalaridagi to‘plam soni. 
Yalpi kuzatish ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirib tanlash 
imkoniyatlaridan to‘liq foydallanilmaydi. Shu bilan birga bozor 
iqtisodiyoti sharoitida bu usul, masalan moliya organlari tomonidan 
tijorat korxonalari faoliyatini nazorat qilishning muhim vositalaridan biri 
bo‘lishi mumkin. 
Yalpi kuzatish ma’lumotlarining to‘g‘riligini nazorat qilishda 
hisobga olaninmaganligi uchun tuzatma tushunchasidan foydalaniladi. 
Uni hisoblash usuli nisbatan kichik to‘plamlarni kuzatishda qo‘l 
keladi. 
5-misol. 
Shahardagi tijorat do‘konlarini hisobga olishda 
quyidagilar aniqlandi. 

---

105 
Siyob bo‘limida - 2000: 
Bog‘ishamol bo‘limida - 1500: 
Temir yo‘l bo‘limida – 750. 
Yalpi hisob ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirish maqsadida 
kuzatilgan bo‘limlarini qisman tekshirib ko‘rildi. Uning natijalari 
quyidagi jadvalda keltirgan (6.4-jadval).