Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

9.5. O‘zaro bog‘langan o‘zgaruvchan, doimiy tarkibli va struktura 
ta’siri indekslari tizimi 
Indeksning usuli qandaydir murakkab hodisalarning dinamika 
(o‘zgarishiga) ta’sir etuvchi alohida omillarning ta’sirini o‘rganishda 
keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Ma’lumki, har qanday belgi o‘rtachasining 
davr va hududlardagi o‘zgarishiga, birinchidan o‘rtalashtirilayotgan 
belgining o‘zgarishi ta’sir etsa, ikkinchidan, vaznlar o‘zgarishi ta’sir 
etadi, Agar agregat indekslarining sur’ati va mahrajlarida vaznlar 
o‘zgarishisiz qoldirilsa, u holda bunday ko‘rinishdagi indekslar doimiy 
tarkibli indekslar deyiladi. Masalan, narx umumiy indeksida 


=
1
0
1
1
q
P
q
P
J
р
yoki




=
1
1
0
1
1
1
:
q
q
P
q
q
P
J
р
yoki miqdor umumiy indeksi: 


=
0
0
0
1
P
q
P
q
J
q
Yuqorida aytilgan fikrimizga misol tariqasida haqiqiy baholardagi 
mahsulot dinamikasini qarab chiqsak, unga narx va shu mahsulotlar 
miqdori (fizik hajmi)ning birgalikdagi ta’siri asosida yuz berishi 
ma’lum. Bu holda mahsulot fizik hajmi va narx indekslari mahsulot 
dinamikasiga ta’sir etuvchi shu omillarning o‘lchovi bo‘ladi. Buning 
uchun ular o‘zaro bog‘langan yagona indekslar tizimidan iborat bo‘lishi 
kerak,
ya’ni: 
;
0
0
1
0
1
0
1
1
0
0
1
1







=
q
P
q
P
q
P
q
P
q
P
q
P
bu yerdan, 
Jpq = Jp × Jq ekanligi ma’lum. 
Statistikada indekslashtirilayotgan belgi o‘rtachalarining nisbati 
o‘zgaruvchan tarkibli indeks deb yuritiladi. U umumiy holda quyidagi 

---

157 
ko‘rinishga ega: 
;
:
0
0
0
1
1
1
0
1




=
=
f
f
X
f
f
X
X
X
x
J
Narx umumiy indeksi misolida qarab chiqsak: 




=
=
0
0
0
1
1
1
0
1
:
q
q
P
q
q
P
Р
Р
J
р
O‘zgaruvchan tarkibli indeks, doimiy tarkibli indekslardan farqli 
o‘laroq o‘rtachaning umumiy o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi ikkita omilni, 
ya’ni indekslashtirilayotgan belgi birliklari (Pi)ni va vaznlar 
tizilmasining o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. Doimiy tarkibli indekslar 
esa faqatgina indekslanayotgan birliklarning o‘rtacha o‘zgarishinigina 
o‘ziga aks ettiradi. 
Bu indekslar tizimiga kiruvchi uchinchi indeks bo‘lib, struktura 
ta’siri indeksi hisoblanadi. Bu indeks sifat belgilari o‘rtacha darajasining 
o‘zgarishiga vaznlar tizilmasi o‘zgarishining ta’sirini aniqlash imkonini 
beradi. 
U quyidagi formula bilan ifoda etiladi: 




=
0
0
0
1
1
0
:
f
f
X
f
f
X
J
s
yoki narx misolida yozsak quyidagi 
formulani hosil qilamiz: 




=
0
0
0
1
1
0
:
q
q
P
q
q
P
Js
р
Shunday qilib, milliy iqtisodiyot taraqiyotini tahlil qilishda o‘zaro 
bir - biri bilan bog‘langan o‘zgaruvchan tarkibli, doimiy tarkibli va 
struktura ta’siri indekslaridan foydalaniladi. Bu tizimni quyidagicha 
ifodalash mumkin:











=
0
0
0
0
1
0
0
0
1
:
:
f
f
X
f
f
X
f
X
f
X
f
f
X
fi
f
X
i
i
i
i
i
i
Jx = Jx × Js