Самиси ўқув услубий кенгашида муҳокама этилган Ўук раиси Т. Шарипов Баённома №2022 йил «реал иқтисодиёт»

5.2. Рентабеллик кўрсаткичлари ва уларга таъсир қилувчи омиллар
Фойда хўжалик фаолиятининг самараси ҳисобланганлиги сабабли уни нисбий самарадорлиги кўрсаткичи сифатида рентабеллик кўрсаткичи ишлатилади.
Рентабеллик фойдани хўжалик фаолиятига алоқадор товар айланиши, ҳаражатлар, даромад ҳамда ресурсларга нисбатан фоизда ёки коэффициентда аниқланадиган нисбий кўрсаткичдир.
Амалиётда асосан фаолиятни самарасини баҳолашда, уни таҳлил қилишда ва режалаштиришда товарларни сотиш рентабеллиги кўрсаткичи ишлатилади. Ушбу кўрсаткич амалда соф фойдани 100,0 га кўпайтириб товар айланмасига (ТА) бўлиш орқали аниқланади.
Рентабеллик миқдорига қараб умумий овқатланиш фаолиятига, унда ресурслардан фойдаланиш самараси, фаолият тежамлими ёки йўқми каби ҳолатларга баҳо берилади.
«Корхона ҳаражатлари тўғрисида»ги статистик ҳисоботда (5-С (савдо) шакли) «товарларни сотишдан келган фойда»ни «сотишнинг ялпи фойдаси»га «Картошка ва сабзавотларни тайёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш бўйича ҳаражатларни қоплаш, бошқа қоплашлар»ни қўшиш ва муомала ҳаражатларини олиш натижасида аниқлаш кўрсатилган.
Унда «Сотишнинг ялпи фойдаси» «Сотишдан соф тушум»дан «Сотилган товарларни ҳарид қиймати таннархи»ни айириш орқали аниқланган.
4.2 параграфда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 феврал 54-сонли қарори билан тасдиқланган Низомга мувофиқ корхоналарнинг, жумладан умумий овқатланишнинг ҳам фойдаси ҳисоб-китоб қилиш усуллари тавсия қилинган.
Ушбу низомдаги молиявий натижаларни (фойда ва зарарни) аниқлаш усулларини ҳамда умумий овқатланиш, корхона (шаҳобча)ларини хусусиятидлан келиб чиққан ҳолда фойдани, бизларни фикримиз юзасидан келиб чиққан ҳолда, ҳисоб-китоб қилишни қуйидаги усулларидан фойдаланишни тавсия қиламиз;
­­­­­­­­­­­­­­­­1. Товарларни сотишдан олинган ялпи даромад – (ЯД)
ЯД =УОУТА - СТМХҚ
Бу ерда;
УОУТА - Умумий овқатланишни умумий товар айланиш (чакана+ улгуржи);
СТМХҚ - хом ашёлар, ярим фабрикатлар ва товарларни ҳарид қиймати;
Жумладан:
1.1 Ўз маҳсулотларини сотишдан олинган даромад - (ЎМСД)
ЎМСД = СМСТ – ХЯХҚ
Бу ерда;
СМСТ – сотилган маҳсулотлардан соф тушум (ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотни сотиш + маҳсулотни улгуржи сотиш);
ХЯХҚ - хом ашё ва яримфабрикатларни ҳарид қиймати;
1.2 Сотиб олинган товарларни сотишдан даромад- (СТСД)
СТСД=СТССТ-СТХҚ
Бу ерда;
СТССТ- сотиб олинган товарларни сотишдан соф тушум;
СТХҚ- сотиб олинган товарларни ҳарид қиймати.

2. Умумий овқатланишни муомала ҳаражатлари (УОМх)жами:

2.1. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва уларни сотиш ҳаражатлари
(МИЧСМх);

2. 
   Сотиб олинган товарларни сотиш ҳаражатлари (СТСМх).
   

Ушбу кўрсаткичлар бухгалтерия ҳисоботлари асосида эксперт баҳолаш орқали ҳисоб-китоб қилиниши мумкин.
3. Умумий овқатланишда маҳсулотлар ва товарларни сотишдан олинган ялпи фойдаси - (МТСЯФ)
МТСЯФ=ЯД – УОМх;
3.1 Ўз маҳсулотларини сотишдан олинган фойда – (УМСФ)
УМСФ = УМСД – МИЧСМх;
3.2 Сотиб олинган товарларни сотишдан олинган фойда – (СТСФ)
СТСФ = СТСД – СТСМх;
4. Асосий фаолиятдан кўрилган фойда – ( АФФ)
АФФ = МТСЯФ + БД – БЗ;
Бу ерда;
БД , Бз – тегишлича асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар ва зарарлар

5. 
   Умумхўжалик фаолиятдан олинган фойда – (УФ)
   

УФ =АФФ + МД – МХ;
Бу ерда;
МД, МХ – тегишлича молиявий фаолиятдан олинган даромадлар ва ҳаражатлар
6.Солиқ тўлангунча олинган фойда- (СТФ)
СТФ = УФ + ФФ – ФЗ;
Бу ерда;
ФФ, ФЗ – тегишлича фавқулодда фойда ва зарарлар.

7. 
   Соф фойда – (СФ) СФ=СТФ-ЯСТ-ММС
   

Бу ерда;
ЯСТ – ялпи солиқ тўлови;
ММС –мол- мулк солиғи .
Умумий овқатланишда савдодаги каби фойда хўжалик фаолиятининг самараси ҳисобланди, шу сабабли уни нисбий самарадорлиги кўрсаткичи сифатида рентабеллик кўрсаткичи ишлатилади.
Рентабеллик фойдани хўжалик фаолиятига алоқадор товар айланиши, ҳаражатлар, даромад ҳамда ресурсларга нисбатан фоизда ёки коэффициентда аниқланадиган нисбий кўрсаткичдир.
Амалиётда асосан фаолиятни самарасини баҳолашда, уни таҳлил қилишда ва режалаштиришда товарларни сотиш рентабеллиги кўрсаткичи ишлатилади. Ушбу кўрсаткич амалда соф фойдани 100,0 га кўпайтириб Умумий овқатланишни умумий товар айланиш суммасига (УОУТА) бўлиш орқали аниқланади.
Бизнинг фикримизча, фойдани шаклланишини янги тартибидан келиб чиққан ҳолда, «Товарларни сотиш рентабеллиги» ёки «Товар айланиш рентабеллиги» (Рта) (бу иккала маънони синоним сифатида ишлатмоқдамиз) қуйидагича аниқлаш мақсадга мувофиқдир.

Рентабелликни бошқа кўрсаткичларини пастда изоҳлаймиз.
Рентабелликни таҳлили жараёнида кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш лозим. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  чакана товар айланмаси ҳажми (УОТА) ва таркиби (УОТА_i-n), сўмда;
  
• 
  сотишдан олинган ялпи даромад (ЯД), сўмда;
  
• 
  сотиб олинган товарларни сотишдан олинган фойда (СТСФ), сўмда
  
• 
  ўз маҳсулотларини сотишдан олинган фойда (УМСФ), сўмда;
  
• 
  маҳсулотлар ва товарларни сотишдан олинган фойда (МТСЯФ), сўмда;
  
• 
  асосий фаолиятдан кўрилган фойда (АФФ), сўмда;
  
• 
  умумхўжалик фаолиятдан олинган фойда (УФ), сўмда;
  
• 
  солиқ тўлангунча олинган фойда (СТФ), сўмда;
  
• 
  соф фойда (СФ), сўмда;
  
• 
  муомала ҳаражатлари (Мх), сўмда;
  
• 
  муомала ҳаражатларини даражаси (Умх), %;
  
• 
  асосий фондларни ишлатилиши рентабеллиги (АФ_ир) ва даромадлилиги (АФ _ид), %. Бу кўрсаткичларни қуйидагича аниқланишини тавсия қиламиз.
  

;
Бу ерда: А – асосий фондлар аммортизацияси суммаси.

• 
  айланма маблағларни рентабеллиги (Рай._м) ва уларни даромадликлиги (Дай.м), %. Бу кўрсаткичлар қуйидагича аниқланиши мумкин:
  

;
Бу ерда: Ай.М - ўртача айланма маблағлар суммаси;
- ўртача товар заҳиралари суммаси.

• 
  ишчи-ходимларни рентабеллиги (Ри.х) ва даромадлилиги (Ди.х), коэффициентларда. Ушбу кўрсаткичларни қуйидагича аниқлаш тавсия қилинади:
  

;
Бу ерда: - ходимларни йиллик ўртача сони, киши.

• 
  муомала ҳаражатларини рентабеллилиги (Мх.р):
  

; Бу ерда: Мх- муомала ҳаражатлари суммаси.

• 
  иш ҳақи фондини рентабеллилиги (Их.ф.р.) коэффициентда ёки %. Булар тегишлича қуйидагича ҳисобланади:
  

; ;
Фойда ва рентабеллик корхонанинг натижавий кўрсаткичи бўлганлиги сабабли унга кўп сонли ташқи (савдога боғлиқ бўлмаган) ва ички омиллар таъсир қилади.
Ташқи омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  сиёсий барқарорлик;
  
• 
  иқтисодиётнинг ҳолати;
  
• 
  демографик ситуация;
  
• 
  бозор конъюктураси, жумладан истеъмол товарлари бозори;
  
• 
  инфляция даражаси;
  
• 
  кредит бўйича банк фоизлар;
  
• 
  баҳони миқдори;
  
• 
  тарифлар, тўловлар ва бадаллар миқдорлари.
  

Ички омилларга қуйидагилар киради:

• 
  савдо устамалар миқдори (сотишдан олинган даромад);
  
• 
  муомала ҳаражатлари миқдори;
  
• 
  товарларни силжитиш каналлари;
  
• 
  меҳнат унумдорлиги;
  
• 
  товар айрибошлаш тезлиги (кунлар ва маротабаларда);
  
• 
  ўз маблағларининг миқдори;
  
• 
  асосий фондлардан ва айланма маблағлардан самарали фойдаланиш ва бошқалар.