Самиси ўқув услубий кенгашида муҳокама этилган Ўук раиси Т. Шарипов Баённома №2022 йил «реал иқтисодиёт»

IV. Муомала ҳаражати даражасини ўзгариш суръати (темпаси)
Ушбу кўрсаткич ҳисобот йилидаги муомала ҳаражатлари даражасини режадаги, ўтган йиллардаги ёки базис йилдаги миқдорларга нисбатан фоиз ҳисобида (Умх^ўс) ёки индексларда (J_у) ҳисоб-китоб қилиниши мумкин. Бу кўрсаткич қуйидагича аниқланади.
1. Режадаги даражасига нисбатан
ёки
2. Ўтган йилларга нисбатан
ёки
3. Базис йилга нисбатан
ёки
Ушбу кўрсаткичлар муомала ҳаражатларини ўзгаришида рўй браётган интенсив ҳолатни билдиради.
V. Муомала ҳаражатлари ҳажмида унинг моддалари ҳиссаси
Ушбу кўрсаткич муомала ҳаражатлари моддалари суммасини 100,0 кўпайтириб унинг умумий суммасига бўлиш орқали аниқланади. Бу кўрсаткич муомала ҳаражатларининг таркиби деб юритилади.
Юқорида келтирилган (I-V) кўрсаткичлар муомала ҳаражатларининг моддалари бўйича ҳам ҳисобланади.


VI. Муомала ҳаражатларига таъсир қилувчи омилларни миқдорини аниқлаш.
Бунинг учун статистик-иқтисодий, иқтисодий-математик индекслар, эластиклик коэффициенти, занжирли боғланиш каби усуллардан кенг фойдаланиш зарур бўлади.
4.5 Умумий овқатланиш корхоналари ҳаражатларини режалаштириш

Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётнинг ҳар бир хўжалик субъекти, мулк шаклидан, ташкилий-ҳуқуқий туридан қатъий назар, жумладан, савдо корхоналари ва шаіобчалари ҳам ўз хўжалик фаоиляти кўрсаткичларини ўзоқ муддатга прогнозлаш ва жорий режалаштирилиши зарур. Акс ҳолда уларни инқирозга учраши эҳтимолдан ўзоқ бўлмайди.

Муомала ҳаражатларини режалаштиришни асосий мақсади савдо корхоналари ва шахобчаларининг мақсадига («Х» - миқдорда даромад ёки фойда олиш ва «У» - даражадаги талабни қондириш) эришишни таъминлаш, савдо хизматини маданияти юқорилаштириш ва тежамкорлик асосида уни миқдорини иқтисодий асослаган ҳолда ҳисоб-китоб қилишдан иборатдир.
Муомала ҳаражатларини режалаштириш жараёнини ташкиллаштириш асосида мантиқий фикр юритишни анализ ва сентиз усуллардан, яъни «Умумийликдан хусусийликка» ёки «хусусийликдан умумийликка» қараб иш юритиш мақсадга мувофиқдир.
Муомала ҳаражатларини режалаштиришда ушбу усуллар, муомала ҳаражатларини олдин умумий суммаси ва даражасини аниқлаш, кейин моддаларини ҳисоб-китобига ўтиш ёки бу ҳолни тескариси, олдин муомала ҳаражатларини моддалари бўйича режани ишлаб чиқиш, кейинги босқичда, уларни суммалаштириш йўли билан, муомала ҳаражатларини умумий миқдорий кўрсаткичларини аниқлашни англатади.
Муомала ҳаражатларини умумий суммасини ва моддаларини режалаштиришда тажрибавий статистик, техник-иқтисодий, индекс, эксперт баҳолаш, иқтисодий-математик (корреляция, регрессия) безарарлик нуқтасини аниқлаш усуллардан, эластиклик коэффициентидан, норма ва нормотивлардан фойдаланилади.
Муомала ҳаражатларини режалаштириш умумий ҳажми ва даражасини аниқлашдан бошланса, бу ҳолда уни ўтган йиллар учун таҳлили натижалари, унга таъсир қилувчи омилларни режалаштириладиган даврларга ўзгаришини эксперт баҳолаш, айрим кўрсаткичларни индекслари, эластиклик коэффициентлари кабилардан фойдаланган тарзда ҳисоб-китоб қилинади. Иккинчи босқичда уни моддалари миқдори аниқланади.
Муомала ҳаражатларини умумий ҳажмини режалаштиришда, фараз қилайлик уни ўтган йилларда товар айланмаси таъсири остида «шартли-ўзгарувчан» моддаларни ўзгариши нисбатини ҳисобга олган ҳолда ҳисоб-китоб қилмоқчимиз.
Агарда «шартли-ўзгарувчан» ҳаражатлар (МХш.х) товар айланмасига нисбатан аниқ миқдорда ўзгариш тенденциясига эга бўлса, ушбу ҳаражатлар суммасини қуйидаги формула орқали ҳисоб-китоб қилиш мумкин.

Бу ерда: - муомала ҳаражатларини «шартли-ўзгарувчан» қисмини ҳисобот йилидаги миқдори, сўмда;
- режалаштирилаётган йилга товар айланмасини қўшимча ўсиш суръати, %;
- ўтган йилларда «шартли-ўзгарувчан» муомала ҳаражатларини ўртача қўшимча ўзгариш суръати, %;
- ўтган йилларда товар айланмасини қўшимча ўзгариш суръати, %.
Муомала ҳаражатларини «шартли-ўзгармас» (МХш.у) қисмини суммаси қуйидагича аниқланиши мумкин.

Бу ерда: - тегишли «шартли-ўзгармас» ҳаражатларни режалаштирилган ва ҳисобот йилларига суммаси;
- «шартли-ўзгарувчан» ҳаражатларни ўтган йиллар даврида қўшимча ўсиш суръати.

Муомала ҳаражатларини умумий суммаси тенг бўлади. ;

Унинг даражаси
Худди шундай муомала ҳаражатлари даражасини баҳолар ўзгаришига нисбатан ёки бошқа омилларни таъсирини эътиборга олган ҳолда ҳисоб-китоб қилиб, умумий оптимал вариантни аниқлаш мумкин. Бундай ҳисоботларни ўтказиш учун корроляцион анализ, экстрополяция, эластиклик коэффициентлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Муомала ҳаражатларини режалаштиришда дастлаб унинг моддалари миқдорини аниқлаш ва кейин умумий ҳажмини ҳисоблаш орқали реал, ҳақиқатга яқин натижага эришиш мумкин.
Муомала ҳаражатларини айрим моддаларини режалаштириш усулларини кўриб чиқамиз.
Ташкилотлар томонидан бажарилган ишлар ва хизматлар бўйича ҳаражатлар таркибида асосий ўринни «темир йўл, сув, ҳаво, автомобил ва от-улов транспорти билан юкларни ташиш ҳаражатлари эгаллайди. Ушбу ҳаражатлар алоҳида транспорт турлари бўйича ҳисоб-китоб қилинади. Бу масалани ҳал қилишда транспорт турлари бўйича ташиладиган юклар миқдорини аниқлашдан бошлаш керак.
Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари ва шаҳобчалари одатда автомобил ва от-улов транспортлари ҳаражатларини қоплайди.
Товарларни автомобил транспорти билан ташишда савдо ва оммавий овқатланиш корхоналари базалари, алоҳида магазинлар, овқатхоналар ўз транспортидан ва четдан жалб қилинган транспорт корхоналари хизматидан фойдаланиши мумкин.
Муомала ҳаражатлари моддалари таркибида «Ўз транспорт ҳаражатлари» (иш ҳақи ҳаражатларидан ташқари, чунки бу ҳаражатлар иш ҳақи фондида ўз аксини топади) моддаси алоҳида кўрсатилади. Шу сабабли транспорт ҳаражатларини юқорида келтирилган моддаси бўйича четдан жалб қилинган транспорт корхоналарини хизмати ҳаражатлар акс эттирилади.
Ушбу ҳаражатларни ҳисоб-китоб қилиш учун дастлаб транспортни физик юк айланиши (q_ф) ва транспорт юк айланиши (q_т) аниқланади.
Физик юк айланиши товарларни нетто ва брутто ҳажми бўйича ҳисобланади.
Нетто юк ҳажми (q_н.i) товар гуруҳлари бўйича режалаштирилган товар айланиш (ТА^р_i) суммасини ушбу товарни 1 тоннасини ўртача қийматига, сўмда ( ) бўлиш билан аниқланади.
Брутто юк ҳажми (q_бi) нетто юк ҳажмига (q_нi) тарани (одатда товар оғирлигига нисбатан фоиз ҳисобидан олинади) оғирлиги қўшилади.
Брутто юк ҳажми физик юк айланишига тенг бўлади.
Транспорт юк айланиши физик юк ҳажмини (q_ф) юкларни қайта ташиш коэффициентига (Кқ) (ушбу кўрсаткич ўтган йиллар маълумотлари асосида аниқланади) кўпайтириш йўли билан ҳисобланади. Яъни у қуйидаги формула орқали ҳисобланиши мумкин.