Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Sorawlar ha’m tapsırmalar

1. 
   «Awıl-xojalıg’ı» tu’sinigin ta’riyiplep berin’.
   
2. 
   Awıl-xojalıg’ının’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri nelerden ibarat?
   
3. 
   Awıl-xojalıg’ın aymaqlıq sho’lkemlestiriw formaları qanday ha’m olar taraw ekonomikasına qay da’rejede ta’sir etedi?
   
4. 
   Awıl-xojalıg’ında ITP-nın’ a’himiyeti nelerde o’z ko’rinisin tabadı?
   

5. Bazar ekonomikasının’ awıl-xojalıg’ı rawajlanıwı ha’m jaylasıwına ta’sirin tu’sindirip berin’.

TRANSPORT GEOGRAFIYASI HA’M SANAAT KOMPLEKSLERI
Joba

1. 
   Transporttın’ xojalıq sistemasındag’ı tutqan ornı.
   
2. 
   O’ndiristi jaylastırıwda transporttın’ roli.
   
3. 
   Transport tarawlarının’ jaylasıwına ta’sir etiwshi faktorlar.
   
4. 
   O’zbekstan transportı.
   

Transport sanaat ha’m awıl-xojalıg’ı menen birge o’ndiris ha’m onı aymaqlıq sho’lkemlestiriwdin’ tiykarı, real ekonomikanın’ negizi esaplanadı. Transport xojalıq sistemasının’ «qan tamırı», ha’reketlendiriwshi ku’shi sıpatında ma’mleket ha’m ekonomikalıq rayonlar arasındag’ı baylanıslardı a’melge asıradı, olardın’ geoekonomikalıq bir pu’tinligin ta’miyinleydi. Transportsız ekonomikalıq geografiyanın’ fundamental tu’sinigi bolg’an miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi, o’nimdi o’ndirgen orın menen tutınıw orınları arasında baylanıs bolmaydı,yag’nıy aymaqlıq o’ndirislik kompleksler qa’liplespeydi. Ulıwma alg’anda sistema ha’m kompleksti transport baylanıslarısız ko’z aldımızg’a keltiriw qıyın.
Joqarıdag’ı makroekonomikanın’ u’sh tiykarg’ı tarmag’ın aymaqlıq sho’lkemlestiriw o’zine ta’n «geografiyalıq geometriyag’a» iye.Ekonomikalıq ma’kanda sanaat o’z aldına noqat tu’rinde, awıl-xojalıg’ı – maydan (areal) ko’rinisine iye bolsa, transport aymaqtı kesip o’tiwshi ha’m noqatlardı baylanıstırıwshı kesim, sızıq wazıypasın atqaradı. Mine usı u’sh tu’rli formanın’ birligi, geoekonomikalıq orın, o’ndiris ku’shlerin jaylastırıwdın’ sırtqı ko’rinisi regional ekonomika ha’m ekonomikalıq geografiya pa’nlerinin’ mazmun ha’m ma’nisin o’zinde sa’wlelendiredi.
Transportqa tu’rli ma’niste qaraw mu’mkin. Ma’selen, xojalıqtın’ o’z aldına tarawı, o’ndiristin’ aymaqlıq quramına kiriwshi to’rt elementtin’ biri. Usı ma’niste transport tek qural sıpatında emes, al a’himiyetli makroekonomika tarawı esaplanadı. Sonın’ menen birge, transport o’ndiris infrastrukturasının’ tiykarı bolıp tabıladı. Sonlıqtan transport o’ndiris ku’shlerin rawajlandırıw ha’m aymaqlıq sho’lkemlestiriwdin’ tiykarg’ı faktorı bolıp tabıladı. Demek, transporttı taraw ha’mde qural-faktor ko’rinisinde u’yreniw mu’mkin. Sonı da atap o’tiw kerek, ayırım jag’daylarda transporttın’ mine usı eki funktsiyası almastırılıp jiberiledi. Onın’ makroekonomika tarmag’ı ha’m infrastruktura wazıypası arasındag’ı o’zgesheligi sezilmey qaladı. Bul jerde, bulardın’ (qural-faktor) ekinshisi birinshisi ushın xızmet qıladı, sha’rayat jaratadı.
Transporttın’ o’ndiristi jaylastırıwdag’ı a’himiyeti haqqında nemis alımı A.Veber o’zinin’ «sanaat shtandortı» teoriyasında u’lken orın berdi. O’ndiristi jaylastırıwdag’ı «qolaylı» yamasa «qolaysız» degen tu’sinikleri tiykarınan transport faktorı arqalı belgineledi.
Tuwrı, ilmiy-texnikalıq progress, o’ndiriste shiyki zat ha’m janılg’ı shıg’ınının’ kemeyiwi, temir jollardın’ elektrlestiriliwi, qubır transportı, joqa’rı quwatlı elektr o’tkizgish liniyaları, ten’iz transportının’ konteynerlesiwi ha’m t.b. transporttın’ o’ndiristi jaylastırıwdag’ı rolin biraz bolsada kemeytti. Biraq, usıg’an qaramastan, transporttın’ o’nimnin’ qu’nının’ qaliplesiwinde, o’zine tu’ser bahasında tutqan ornı ele de u’lken.
Transport penen xalıqtın’ jaylasıwı, qalalardın’ rawajlanıwı ortasında u’lken baylanıs bolıp, bul tu’sinikler biri ekinshisin payda etedi ha’m tolıqtıradı. A’dette, jollar qalalarg’a alıp baradı, al qalalardan sırtqa ken’ bag’darda tarqalıp, qalalar transport tu’yinlerin payda etedi. N.N.Baranskiy jollar ha’m qalalardı o’ndiristin’ aymaqlıq quramı ha’m sisteması, rayon ha’m ma’mleketlerdin’ xojalıg’ının’ «qabırg’ası» o’zegi sıpatında tariypledı. Shınında da, aymaqtın’ ishki du’zilisi «rentgen nurı» ja’rdeminde baqlang’anda, jollar ha’m qalalar o’zine ta’n aymaqlıq kompleksler tu’rinde sa’wlelenedi.
Transporttın’ qala aglomeratsiyası ha’m qala a’tirapı xojalıg’ında da a’hmiyeti u’lken. Amerikalılardı ha’zirgi ku’nde qala a’tirapı, qalag’a jaqın jasawshı xalıq dep ta’riypleydi. Sebebi, bul jerde urbanizatsiyanın’ joqarı basqıshı suburbanizatsiya tez rawajlanbaqta.
Jollar jan’a o’zlestirilgen aymaqlarda birinshi iske tu’setug’ın infrastruktura elementi esaplanadı. Jollar ka’nlerdi sanaat yamasa o’n’diris orayları menen baylanıstıradı, sanaat parklerin payda etedi. Ulıwma alg’anda transportsız sotsial-ekonomikalıq sistema yamasa kompleks ju’zege kelmeydi.
Transport tu’rlerinin’ jaylasıwı, tıg’ızlıg’ı ha’m forması aymaqtın’ sotsial-ekonomikalıq rawajlanıw da’rejesinin’ a’himiyetli ko’rsetkishi bolıp tabıladı. Ma’selen, radial – aylana, shen’ber sıyaqlı forması, tiykarınan rawajlang’an rayonlarda gu’zetiledi. Eger aymaqtın’ tek g’ana shetki bo’limleri transport penen ta’miyinlengen bolsa, demek aymaqtın’ ishki bo’limi ta’biyiy sha’rayatı o’zlestiriw ushın qolaysız (Sibir ha’m Uzaq Shıg’ıs, Qazaqstan, Turkmenstan, Nawayı wa’layatları ha’m t.b.).
Ko’binese joldın’, transport tu’rlerinin’ jaylasıwına qaray aymaqtın’ xojalıq quramı, kontsentratsiyalanıwı ha’m qa’niygelesiwin anıqlaw mu’mkin. Ayırım jag’dayda temir jol, avtomobil jolı, qubır transportı, elektr o’tkiziwshi liniyalar bir-birine irgeles halda jaylasıp, eki u’lken oray ortasında joqarı qatnasqa iye «koridor» wazıypasın atqaradı. Jol boyındag’ı elatlı punktlerdin’ kishireyip barıwı oraydan uzaqlasıwı, irilenip barıwı basqa orayg’a jaqınlasıwın bildiredi. Bunda joldın’ sapasının’ o’zgeriwi belgili da’rejede ko’rsetkish indikator esaplanadı. Jolı jaqsı ma’mleket bay boladı, bay ma’mlekettin’ jolı ha’r qashan da jaqsı bola bermeydi.
Transport uzaqtı jaqın qılıp, aralıq ha’m waqıttı tejewge alıp keledi, mayatniklik migratsiyanı ku’sheytedi. O’ndiris tarawında transport kontsentratsiya, kooperatsiya, qa’niygelesiw ha’m kombinatlasıw menen tikkeley baylanıslı.
Ma’mleket ha’m rayonlar, qalalardın’ ekonom-geografiyalıq ornın, potentsialı ha’m imkaniyatların a’melge asırıwshı, orınnın’ ekonomikalıq ha’m demografiyalıq sıyımlılıg’ın belgilewshi faktor transport bolıp tabıladı.
Transport aymaqlardı bir-biri menen tutastırıp, region, milliy ha’m du’nya xojalıg’ın jetilisken quramalı sistema sıpatında qa’liplestiredi. Bir waqıtları N.N.Baranskiy «Volga Rossiyanı Aziya ma’mleketlerine, Dnepr Jer Orta ten’izi ma’mleketlerine alıp shıg’adı» dep atap o’tken edi. Eger A’miwda’rya ha’m Sırda’rya da du’nya okeanına tikkeley shıqqanda, u’lkemizdin’ geosiyasiy ornı, xojalıg’ı, ma’deniyatı basqasha bolg’an bolar edi.
Transport a’sirese sırtqı sawda menen tıg’ız baylanıslı. Transport sisteması tiykarınan ma’mleketlerdin’ sawda baylanısları, xalıq-aralıq ekonomikalıq qatnasıqları negizinde payda boladı. Bul jerde ma’mleket milliy ekonomikasın rawajlandırıwda u’lken a’himiyetke iye bolg’an erkin ekonomikalıq zonalar yamasa kompleksler, texnopolyuslerdi ju’zege keltiriwde de transporttın’ roli u’lken.
Solay etip, sotsiallıq ha’m ekonomikalıq turmıstın’ barlıq tarawları transport penen baylanıslı. Sanaat, awıl-xojalıg’ı, xalıqtın’ jaylasıwı, xızmet ko’rsetiw tarawlarının’ da jaylasıwı transport faktorına tiykarlanadı.
Endi transporttın’ o’zinin’ jaylasıwına ta’sir etiwshi faktorlardı ko’rip shıg’amız. Qa’dimgi da’wirde transport tiykarınan ten’iz ha’m da’rya transportı ta’biyiy sha’rayatqa baylanıslı bolg’an. Ha’zirgi waqıtta da kontinentler ha’m ma’mleketlerdin’ jag’a sızıg’ı, forması ta’biyiy halda portlardı jaylastırıw ko’z-qarasınan qolaylı yamasa qolaysız dep bahalanadı.
Temir jol transportının’ ta’biyiy faktorlarg’a baylanıslılıg’ı basqalarına qarag’anda birqansha az. Du’nyanın’ ayırım ellerinde (Boliviya, Peru) temir jollar ha’tte ten’iz qa’ddinen 4700-4800 m. ba’lentlikte de jaylasqan. Tawlı aymaqlarda temir jollar a’dette da’rya boylap, ayırım orınlarda tu’neller arqalı o’tedi, quramalı sha’rayatlarda tar izli jollar qurıladı.
Temir ha’m avtomobil jollar qurılısında ko’pirler u’lken a’himiyetke iye. Taw yamasa tegislik da’ryalarında ko’pirlerdi qurıw o’zine ta’n o’zgeshelikke iye. Tawlı da’ryalarda ko’pirler onsha uzın bolmaydı, al tegisliktegi da’ryalarda kerisinshe uzın boladı. Ulıwma temir jollardı qurıw u’zaq waqıt ha’m ko’p qarjını talap etedi, biraq usıg’an muwapıq uzaq mu’ddet xızmet qıladı.
Ta’biyiy sha’rayat (samal, jawın-shashın, bult, duman) avtomobil, hawa ha’m ten’iz transportına tikkeley ta’sir ko’rsetedi. Sonlıqtan, topıraq ha’m onın’ ta’biyiy o’zgeshelikleri, gidrogeologiyalıq sha’rayatı ha’r qanday jol qurılısında, a’sirese qattı qatlamlı avtomobil jollardı qurıwda itibarg’a alınadı.
Xojalıq ha’m xalıqtın’ jaylasıwı da transport tu’ri ha’m quramına ta’sir etedi. Ma’selen, taw-ka’n, awır sanaat rayonlarında temir jol, awıl-xojalıg’ı jaqsı rawajlang’an rayonlarda avtomobil transportı, tog’ay xojalıg’ı rawajlang’an rayonlarda da’rya transportı u’lken a’himiyetke iye. Sanaat ha’m awıl-xojalıg’ı jaqsı rawajlang’an xalqı tıg’ız jaylasqan alaplarda, qala a’tirapında, rekreatsiya regionlarında transport sisteması jetilisken aymaqlıq kompleks ko’rinisinde qa’liplesedi.
Transporttın’ jaylasıwına siyasiy geografiyalıq faktorlarda u’lken ta’sir qıladı. Ma’selen, burıng’ı awqamnın’ ıdırawı ha’m g’a’rezsiz ma’mleketlerdin’ payda bolıwı na’tiyjesinde ishki shegaralar ma’mlekettin’ sırtqı shegarasına aylandı. Ma’mlekettin’ ishki bo’limlerin baylanıstırıwshı transport sistemaların qa’liplestiriw za’ru’rligi payda boldı. Sonlıqtan O’zbekstanda jol g’a’rezsizligine erisiw maqsetinde U’shqudıq-Miskin-To’rtku’l temir jolı, Tashguzar-Baysun-Qumqorg’an temir jol liniyası, Ullı jipek jolındag’ı (U’stirt, Qızılqum, Angren-Pap avtomobiller jolındag’ı tunneller) avtomobil jolları ken’eytildi ha’m du’nya talabına say qayta islendi.
Transport tu’rlerinin’ jaylasıwında ma’mleket aymag’ının’ u’lken-kishiligi, sırtqı ko’rinisi (konfiguratsiyası) u’lken a’hmiyetke iye. Eger ma’mleket yamasa rayon o’zinen u’lkenirek aymaqtın’ orayında jaylasqan bolsa, onda onın’ oraylılıg’ı transport qatnasıqlarında o’z ko’rinisin tabadı. Ma’selen, O’zbekstan Respublikası shıg’ıstan-batısqa, arqadan-qublag’a uzaq aralıqqa sozılıp, Oraylıq Aziyanın’ orayında jaylasqan. Demek, O’zbekstan qon’sı eller menen baylanıs qılıwda u’lken qolaylılıqqa iye. Sebebi, aymaqtın’ o’tiwshen’ligi, kesiwshen’ligi (tranzitligi) onın’ geografiyalıq jaylasqan ornına baylanıslı.
Eger ma’mleket ten’iz ha’m okean boyında jaylasqan bolsa, onda suw ha’m qurg’aqlıq transportının’ uyg’ınlasıwı talap qılınadı. Ten’iz transportı sırtqı baylanıslardı, da’rya yamasa qurg’aqlıq transportı sırtqı qatnasıqlardı ishki transport sisteması menen baylanıstıradı.
O’z na’wbetinde qurg’aqlıq transportı o’ndiristi aymaqlıq sho’lkemlestiriwde tu’rli geometriyalıq formalardı, komplekslerdi payda etedi. Ma’selen, O’zbekstan kartasında Tashkent-Jizzax-Bekabad, Samarqand-Buxara-Qarshı u’shmu’yeshligi, Ferg’ana aylanba jolı ha’m t.b. Mine usı transport kompleksleri ma’mlekettin’ milliy ha’m regionallıq ekonomikasın rawajlandırıwda u’lken a’himiyetke iye.
Transport tu’rleri ishinde avtomobil transportın jaylastırıwg’a ekologiyalıq faktor u’lken ta’sir ko’rsetedi. Ha’zirgi ku’nde, a’sirese qalalardın’ ekologiyalıq pataslanıwında avtomobil transportının’ ornı joqarı. Avtomobil ha’m hawa transportındag’ı samolyot qatnawları ortalıqtı shawqım ta’repi menen de pataslaydı. Bunday jag’day a’sirese u’lken aeroportlar jaylasqan oraylarda seziledi.
Qala sırtındag’ı magistral jollar boyında da ekologiyalıq jag’day talapqa juwap bermeydi. Sonlıqtan magistral jollardın’ boyında 50 m aralıqta azıq-awqatlıq eginlerdi egiw maqsetke muwapıq emes.
Son’g’ı jıllarda transport tu’rleri ko’beyip, rawajlanıp barmaqta, olardın’ jaylasıwı da o’zgermekte. Da’stu’riy temir jol, avtomobil, hawa, suw transportı menen bir qatarda qubır transportı da rawajlanıp barmaqta. Olar neft-gaz o’ndiriwshi aymaqlardan tu’rli tutınıwshı regionlarına qaray tarqalg’an. Rawajlang’an ma’mleketlerde son’g’ı jıllarda qu’bır transportı arqalı neft, gaz benen bir qatarda qattı jınıslardı da (temir rudası, ko’mir ha’m t.b.) transportirovkalaw jaqsı jolg’a qoyılg’an.
Barlıq transport tu’rlerinin’ tiykarg’ı wazıypası ju’k tasıw ha’m jolawshı tasıw esaplanadı. Ju’k tasıwda transport tarawlarında tasılatug’ın o’nim yamasa shiyki zattın’ transportabelligi, aralıg’ı ha’m quramı, o’zine tu’ser bahası esapqa alınadı. En’ arzan transport, a’dette ten’iz transportı esaplanadı. Onnan keyingi orında u’lken da’ryalardag’ı transport tutadı. Temir jol transportı da salıstırmalı arzan transportlar qatarına kiredi.
Transport geografiyası da aymaqlıq komplekslerge iye. Bug’an transport tu’yinleri mısal bola aladı (Tashkent, Qoqan, Kagan, Nawayı, Termiz ha’m t.b.). Iri transport orayları ha’m tu’yinlerinde o’zine ta’n obektler (on’law u’staxanaları, o’nimlerdi saqlawshı xojalıqlar, tikkeley transportqa baylanıslı qurılıs materialları ha’m t.b. ka’rxanalar) jaylasadı. Sonlıqtan iri portlar, aeroportlar, temir jol vokzalları da o’zine ta’n aymaqlıq komplekler esaplanıp, olarda infrastruktura tarawları jaqsı rawajlang’an boladı.
Transporttın’ aymaqlıq kompleksler payda etiwinde jol ha’m transport qurallarının’ baylanısı u’lken orın tutadı. Jollar transport qurallarınan aldın payda bolıp, ha’zirgi waqıtta infrastruktura tarawı sıpatında xızmet qıladı. Transport tu’rlerinin’ a’himiyeti en’ da’slep aymaqlıq komplekslerdi payda etedi, bekkemleydi ha’m baylanıstıradı.