Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Tayanch tushunchalar Qаnd-shаkаr, spirt, yog`, sut-kоnsеrvа, mоy, krахmаl qiyomi nоn, pivо, qаndоlаt tаyyorlаydigаn, mаkаrоn, sut Ip-gazlama, trikotaj, shoyi-gazlama, tikuvchilik, poyafzal, mo’yna, gilam, attorlik mollari paxta tozalash, pillakashlik, qorako’l tyerisiga, kanop tolasiga ishlov byerish, jun yuvish.
NAZORAT SAVOLLAR

1. 
   O’zbekiston xalq xo’jaligida yengil sanoatning ahamiyati to’g’risida so’zlab byering?
   

2. Yengil sanoatning tarkibiy qismlari va ularning joylanishiga izox byering?
3. O’zbekistonda yengil sanoat sohasida qurilgan qo’shma korxonalar?
4. Oziq-ovqat sanoati joylashtirishda nimalarga e’tibor byeriladi?
5. Oziq – ovqat sanoati tarmoqlarini izoxlab byering?
6. O’zbekiston xalq xo’jaligida oziq-ovqat sanoatining tutgan o’rni.


АGROINUSTRIAL CIKL. AWIL-XOJALIG’I TARAWLARI HA’M AGROKOMPLEKSLER
Joba:

1. 
   Awıl-xojalıg’ı haqqında ulıwma tu’sinik.
   
2. 
   Awıl-xojalıg’ın sotsiallıq ha’m aymaqlıq sho’lkemlestiriw o’zgeshelikleri.
   
3. 
   Awıl-xojalıg’ı tarawları ha’m olardı jaylastırıwg’a ta’sir etiwshi faktorlar.
   
4. 
   Diyxanshılıqtın’ jaylasıwı.
   
5. 
   Sharwashılıqtı aymaqlıq sho’lkemlestiriw o’zgeshelikleri.
   

A’dette awıl-xojalıg’ı degende onın’ tiykarg’ı tarawları – diyxanshılıq ha’m sharwashılıq tu’siniledi. Bul da’stu’riy tu’sinik bolıp, taraw ko’z-qarasınan tuwrı. Biraq aymaqlıq ta’repten awıl-xojalıg’ı qala, region, milliy ha’m du’nya xojalıg’ına uqsas taksanomiyalıq birlik sıpatında da ko’riledi.
Ha’zirgi waqıtta awıllıq orınlarda diyxanshılıq ha’m sharwashılıq penen bir qatarda (agrar tarawlar) tu’rli basqa tarawlar, ma’selen, sanaat ka’rxanaları, transport, sanatoriya ha’m kurort, xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawları da bar. Sonlıqtan «awıl-xojalıg’ı» tu’siniginin’ bunday eki mag’anag’a iye ekenligin (birinshisi tarawlıq, ekinshisi orınnın’ funktsiyası) umıtpawımız kerek.
Awıl-xojalıg’ı ulıwma ekonomikanın’ a’yyemgi tarawı. Miynettin’sotsiallıq bo’liniwinde da’slep sharwashılıq, keyin ala diyxanshılıqtın’ payda bolıwı menen baylanıslı. Diyxanshılıq, a’sirese suwg’armalı diyxanshılıq ja’miyettin’ rawajlanıwında u’lken revolyutsiyalıq a’hmiyetke iye. Sebebi, tikkeley suwg’armalı diyxanshılıqtın’ rawajlanıwı tiykarında elatlı punktlerdin’ payda bolıwı, ilim-pa’nnin’ rawajlanıwı, keyin-ala sawda-satıqtın’, olar o’z na’wbetinde manufaktura ha’m iri mashina industriyasının’ rawajlanıwına alıp keldi.
Awıl-xojalıg’ı o’ndirisi ushın to’mendegi ko’rsetkishler ta’n:
· Agrar taraw tikkeley ta’biyiy sha’rayat penen baylanıslılıg’ı sebepli ma’wsimlik ko’riniske iye bolıwı;
· Ma’wsimliligi sebepli miynet resursları da jıl dawamında ba’nt emesligi;
· Awıl-xojalıg’ının’ rawajlanıwı sanaatqa salıstırg’anda o’zgeriwshen’ ko’riniske iye ekenligi;
· Awıl-xojalıg’ında o’ndiristi sotsiallıq sho’lkemlestiriw formaları o’zine ta’n ja’mlesiw (kontsentratsiya) ha’m qa’niygelesiw formasında a’melge asıwı, al kooperatsiya ha’m kombinatsiya formaları tiykarınan sanaatqa ta’n esaplanadı;
· Awıl-xojalıg’ında tarawlar quramı sanaatqa salıstırg’anda az bolıwı;
· Awıl-xojalıg’ı tarawları areal yamasa maydan ko’rinisinde aymaqlıq sho’lkemlestiriliwi;
· Awıl-xojalıg’ında ekstensiv ha’m intensiv rawajlanıwdın’ anıq ko’riniwi;
· Awıl-xojalıg’ında mu’lkshilikti menshiklestiriwdin’ an’satlıg’ı;
· Shet el ma’mleketleri menen birge islesiw shet el investitsiyaların awıl-xojalıg’ına endiriwdin’ to’menligi ha’m t.b.
Joqarıdag’ı ayırmashılıqlar bul tarawdın’ ekonomikası ha’m geografiyasına u’lken ta’sir ko’rsetedi. Sebebi ta’biyiy sha’rayattın’, klimat ha’m hawa rayının’ qolaysızlıg’ı awıl-xojalıg’ı o’nimdarlıg’ının’ pa’seyiwine, bul o’z na’wbetinde xalıqtın’ turmıs da’rejesinin’ to’menleniwine alıp keledi. Qalaberse, awıl-xojalıg’ı sanaattın’ basqa tarawları menen de (mashinasog’ıw, ximiya, qurılıs sanaatı ha’m elektroenergetika) tikkeley baylanıslı.
Miynet resurslarınan paydalanıwdın’ ma’wsimliligi, o’ndiristin’ kontsentratsiyalanıwının’ to’men bolıwı tarawdın’ ekonomikalıq ko’rsetkishlerine unamsız ta’sir ko’rsetedi. Bunnan tısqarı, awıl-xojalıg’ında jer o’ndiris quralı bolıp, onın’ ta’biyiy zu’ra’a’tliligi ha’r qıylı.
Awıl-xojalıg’ı makroekonomikalıq taraw sıpatında tiykarınan eki tarawdan, yag’nıy diyxanshılıq ha’m sharwashılıqtan turadı. Du’nya ju’zi awıl-xojalıg’ında diyxanshılıq jetekshi orın tutadı. Ha’zirgi waqıtta awıl-xojalıg’ındag’ı ayırım jan’a bag’darlar – broyler xojalıg’ı, ıssıqxana xojalıg’ı, su’t ha’m go’sh fabrikaları ko’birek industrial tarawg’a jaqın turadı.
Son’g’ı jıllarda ayırım o’nimlerdin’ jetistiriliwi (pomidor, qıyar ha’m t.b.) o’zinin’ ma’wsimlik qa’siyetin jog’altıp barmaqta. Ma’selen, bazarlarda bunday o’nimler jıl dawamında ushıraydı. A’lbette, bunda «geografiyalıq konveyer»din’ roli u’lken. Sebebi joqarıdag’ı awıl-xojalıq o’nimlerin jetkerip turıw tu’rli aymaqlarda jaylasqanlıqtan, olardın’ agroklimatlıq sha’rayatlarınan kelip shıg’ıp izbe-iz a’melge asırıladı.
Ayırım awıl-xojalıg’ı miywelerinin’ geografiyası ken’eymekte. Ma’selen, a’njir, anar, a’sirese xurma qubla rayonlardın’ miywesi bolıp qalmay, olar ma’mleketimizdin’ ko’plep aymaqlarında da jetistirilmekte.
Awıl-xojalıg’ı tarawların jaylastırıwda ta’biyiy ha’m sotsial ekonomikalıq faktorlar u’lken ta’sir ko’rsetedi. Ta’biyiy komponentlerden klimat, suw, topıraq, yag’nıy agroklimatlıq resurslardın’ a’himiyeti u’lken. Klimat sha’rayatları (temperatura, jer astı ha’m jer u’sti suwları, topıraq o’zgeshelikleri) awıl-xojalıg’ı tarawları ha’m onın’ aymaqlıq quramın belgilep beredi.
Paydalı temperatura jıyındısı, yag’nıy jıl dawamında sutka temperaturasının’ +10⁰C-tan joqarısı (erte ba’ha’rden kesh gu’zge deyingi unamlı temperatura jıyındısı) o’simliklerdin’ pisip jetilisiwi ushın talap etiletug’ın vegetatsiya da’wirin quraydı.
Awıl-xojalıg’ı ushın jer fondınin’ a’himiyeti u’lken. Biraq ha’r qanday jer maydanı da awıl-xojalıg’ında intensiv paydalanıwg’a mu’mkinshilik bere bermeydi. Ma’selen, aymaqlardın’ awıl-xojalıg’ı potentsialı egislik yamasa su’rim jerlerdin’ ulıwma jer maydanındag’ı u’lesi, jer fondı ko’lemi ha’m quramı, ta’biyiy agrar imkaniyatları arqalı belgilenedi. A’sirese, suwg’arılatug’ın jer maydanı menen awıl xalqının’ ta’miyinlengenlik da’rejesi u’lken a’himiyetke iye. Paydalanıwı mu’mkin bolg’an jer maydanının’ ko’lemi sol orınnın’ geomorfologiyalıq jag’dayına da baylanıslı. Sebebi, tawlı ha’m taw aldı aymaqlarda paydalanılatug’ın «jer koeffitsienti» salıstırmalı to’men bolıwı anıq.
Respublikamız sha’rayatında awıl-xojalıg’ın rawajlandırıwda tek g’ana jer maydanının’ bolıwı jeterli emes. Awıl-xojalıg’ın rawajlandırıwda jer resursları menen bir qatarda suw, ıssılıq, ıg’allıq talap etiledi. Sebebi, O’zbekstanda jetistiriletug’ın awıl-xojalıg’ı o’nimlerinin’ ko’pshiligi ıssılıqtı ha’m suwdı ko’p talap qıladı (a’sirese qıyar, pomidor, la’blebi, palız eginleri, salı ha’m t.b.).
Qızıg’ı sonda, ta’biyatta bir orınnın’ o’zinde ıssı temperatura, ıg’allıq, diyxanshılıqqa qolaylı jer fondı ha’m jeterli suw mug’darı kem hallarda ushıraydı. Suw bar orında diyxanshılıqqa qolaylı jer maydanı joq (tawlıqlar), jer maydanı bar orında suw resursları jetkiliksiz (sho’ller). Sonlıqtan birinshisinde – terrasa usılı, ekinshisinde jasalma suwg’arıwdan paydalanıladı.
A’yyemgi suwg’arma diyxanshılıq tiykarınan da’ryalardın’ quyılıw yamasa to’mengi bo’liminde, deltasında rawajlang’an ha’m bunın’ ushın ta’biyiy on’imdar allyuvial jatqızıqlardan paydalanılg’an. Bunday orınlar (Nil da’ryası deltası, Hind-Gang, Xuanxe, Tigr-Evfrat da’ryalarının’ orta ha’m to’mengi bo’limleri) suwg’armalı diyxanshılıq tiykarında ilim ha’m ma’deniyatı rawajlang’an, jer ju’zindegi da’slepki tsivilizatsiya oshaqları esaplanadı.
Bizin’ u’lkemizde de da’slepki diyxanshılıq alapları mine usınday aymaqlarda ju’zege kelgen. Keyin ala suwg’arma diyxanshılıq da’ryalardın’ quyar bo’liminen joqarı bo’limlerine ko’terilip barg’an, suw saqlag’ıshlar ha’m kanallar qurılısı sebepli taw janbawırları, adırlar da o’ndiriske aylandırılg’an, alapları bir-birine tutasıp ketken (ma’selen, Ferg’ana alabı). Jasalma suwgarmalı diyxanshılıq penen bir qatarda respublika aymag’ında qarızg’ar (lalmi) egislik jerler de ko’p (Samarqand, Jizzax, Surxanda’rya wa’layatları ha’m basqalar). Bunday ta’biyiy ıg’allıqtan paydalanıp diyxanshılıqtı ju’rgiziw, jerdin’ gidrotermikalıq rejimin esapqa alg’an halda jaylastırıladı. Arnawlı a’debiyatlarda «Lange faktorı» tu’sinigi bolıp, ol ıssılıq penen jawın-shashın qatnasın bildiredi.
Hawa (ıssılıq), suw, topıraq, awıl-xojalıg’ı rawajlanıwı ha’m onnan paydalanıwdın’ tiykarg’ı u’sh sha’rti esaplanadı. Sonın’ menen birge melioratsiya ha’m irrigatsiya, miynet resursları, ITP, transport ha’m basqa faktorlardın’ da a’himiyeti de u’lken. Ma’selen, miynet resursları faktorı, a’sirese suwg’armalı diyxanshılıqtı, palız-baxsha eginlerin jetistiriwde u’lken rol oynaydı. Biraq, sonı da atap o’tiw kerek, respublikamızda awıl-xojalıg’ında miynet resurslarının’ ba’ntligi joqarı, artıqmash miynet resurslarına iye. Bul bolsa o’z gezeginde taraw na’tiyjeliliginin’, miynet o’nimdarlıg’ının’ to’menlewine alıp keledi. Ma’selen, AQSh-da awıl-xojalıg’ında aktiv miynet resurslarının’ 8%-i, Ullıbritaniyada bul ko’rsetkish ha’zirgi waqıtta 3%-ti quraydı.
Du’nya boyınsha awıl-xojalıg’ında miynetke jaramlı xalıqtın’ yarımınan aslamı ba’nt. Afrika ha’m Aziya ma’mleketlerinde bul ko’rsetkish ja’ne de joqarı (ma’selen, Nepalda 90%). Ha’zirgi waqıtta rawajlang’an eller sanaatının’ «to’mengi» qatlamlarının’ rawajlanıp atırg’an ellerge ko’shiwi sıyaqlı, olarda awıl-xojalıg’ının’ intensiv forması saqlanıp qalmaqta.
Awıl-xojalıg’ında xalıqtın’ ba’ntliginin’ qısqarıp barıwı da’slep Ullıbritaniyada, keyin-ala Belgiya, Niderlandiya, Daniya, AQSh ha’m basqa da ma’mleketlerde gu’zetilmekte. Ha’zirgi ku’nde bul ma’mleketlerde ha’r bir fermer ortasha 100 den artıq xalıqtı azıq-awqatlıq o’nimler menen ta’miyinley aladı.
Respublikamızda da, awıl-xojalıg’ında ekonomikalıq reformalardı teren’lestiriwge, usının’ tiykarında sotsiallıq ma’selelerdi sheshiwge u’lken a’himiyet berilmekte. Biraq ha’zirshe awıllarda jumıs orınları kem, qalalarda bolsa, artıqsha miynet resursların jumıs penen ta’miyinlew ma’selesi turıptı.
Awıl-xojalıg’ı tarawların jaylastırıwda mexanizatsiyalaw, agrotexnika, agroximiya, selektsiya sıyaqlı ilimiy-texnikalıq progress penen baylanıslı bag’darlardı da rawajlandırıw a’himiyetli. Bunnan tısqarı, awıl-xojalıg’ı infrastrukturası, suwg’arıw qurılmaları, suw saqlag’ıshlar ha’m kanallar, jerlerdin’ meliorativlik jag’dayın jaqsılawshı is ila’jlar da agrobizneske u’lken ta’sir ko’rsetedi.
Ko’plegen ma’mleketler qatarında O’zbekstanda da qala a’tirapı awıl-xojalıg’ı rawajlanıp barmaqta. Bul o’z gezeginde paxta maydanlarının’ qaladan uzaqlasıwına alıp keledi. Sonın’ menen birge paqtashılıq taw aldı aymaqlarında Qaraqalpaqstanda, Sırda’rya ha’m Qarshı sho’linin’ shorlang’an jerlerinde de qısqarıp barmaqta. Bul biyday maydanlarının’ ken’eyiwine alıp kelmekte. Demek, aldag’ı waqıtta paxtashılıqtın’ aymaqlıq jaylasıwı sezilerli o’zgeriske iye boladı.
Keyingi waqıtta miyweshilik ha’m ju’zimgershilik, a’sirese g’a’lleshilik maydanları ken’eymekte. Bunday o’zgerisler du’nya ko’leminde de ju’z bermekte. Ma’selen, o’tken a’sirdin’ 60-jıllarında rawajlanıp atırg’an ma’mleketlerdegi «jasıl revolyutsiya» g’a’lleshiliktin’ jaylasıwına sezilerli da’rejede ta’sir ko’rsetti. A’sirese, son’g’ı jıllardag’ı du’nya bazarında g’a’lle bahasının’ ko’teriliwi de onın’ geografiyasına ta’sir ko’rsetedi.
Du’nya boyınsha sharwashılıqtın’ ot-jem maydanı ulıwma jer maydanının’ 20-25%-in tutadı. Ayırım ma’mleketlerde bul ko’rsetkish bunnan da joqarı (Orta Aziya ma’mleketleri). Bul ma’mleketlerde ta’biyiy jaylawlardın’ zu’ra’a’tliligide «sharwa sıyımlılıg’ı» da to’men. Sonlıqtan bul aymaqlarda ekstensiv sharwashılıq rawajlanıp baradı.
Sharwashılıqtın’ su’t ha’m su’t-go’sh bag’darı birqansha intensiv rawajlang’an tarawı bolıp esaplanadı. Bul taraw a’dette, qolaylı ta’biyiy sha’rayatqa iye ıg’allı, jawın-shashın jeterli rayonlarda ken’ rawajlang’an (Niderlandiya, Belorussiya, Baltıq boyı, Rossiyanın’ Oraylıq qara topıraqlı rayonları, Qırg’ızıstannın’ Chu alabı ha’m t.b.). Ju’n bag’darındag’ı sharwashılıq sho’l ta’biyatına iye aymaqlarda (Mangoliya, Avstraliya ha’m t.b.) rawajlang’an.
Su’t bag’darındag’ı sharwashılıqtın’ jaylasıwı qala xalqı talabı tiykarında qa’liplesedi. Sonın’ menen birge son’g’ı jıllarda transport, a’sirese avtorefrijeratorlardın’ ta’siri astında bul taraw qalalardan uzaqta da jaylastırılmaqta.
Awıl-xojalıg’ı tarawları diyxanshılıq ha’m sharwashılıqtın’ aymaqlıq birikpelerine de iye. Ma’selen, g’a’lleshilik rayonlarında qusshılıq, kartoshka jetistiretug’ın aymaqlarda su’t-go’sh sharwashılıg’ı, qant la’blebi jetistiretug’ın aymaqlarda shoshqashılıq rawajlang’an. Bul o’z na’wbetinde awıl-xojalıg’ında o’zine ta’n aymaqlıq o’ndirislik komplekslerdi payda etedi. Bunday komplekslerdin’ en’ quramalı ha’m rawajlang’an forması awıl-xojalıg’ı ha’m qayta islewshi sanaat (azıq-awqat sanaatı) negizinde ju’zege keledi.
Agrosanaat kompleksin (agrobiznesti) ken’ analiz qılsaq, sanaattın’ awıl-xojalıg’ı menen baylanıslı barlıq tarawların ha’m transporttı o’z ishine aladı. Mine usı tiptegi agrosanaat kompleksi respublikamızdag’ı milliy ha’m regional ekonomikanın’ o’zegin payda etedi.
Sanaatta bolg’anınday, awıl-xojalıg’ı tarawların jaylastırıwda da en’ tiykarg’ı faktor bazar qatnasıqları bolıp qalmaqta. Qanday o’nim jetistiriwdi bu’gingi ku’nde bazar, baha belgileydi, biraq bul ta’sir awıl-xojalıg’ında belgili waqıt o’tkennen son’ g’ana belgili boladı (sebebi, awıl-xojalıg’ı o’nim jetistiriw ushın belgili waqıt talap etiledi, sanaatta bolsa bul protsess tez belgi beredi).
Respublikamız sha’rayatında ko’p ha’m ku’ndelikli paydalanılatug’ın o’nimlerdin’ bazar konyukturasında o’zine ta’n o’zgerisler bolıp turadı. Ma’selen, bir jılı piyaz kem egilip, bazarda az ha’m qımbat bolsa, ekinshi jılı kerisinshe kartoshka qımbat bolıwı mu’mkin. Bazardag’ı jag’daydın’ bunday almasıp turıwı diyxanshılıqtın’ qa’niygelesiwi ha’m jaylasıwına tez-tez o’zgerisler qılıwına sebep bolmaqta. Bunday jag’day basqa awıl-xojalıq o’nimlerin jetistiriwde de gu’zetiledi.
Awıl-xojalıg’ı ıg’allıq, temperatura ha’m topıraq ta’biyiy xojalıq rayonları yamasa komplekslerdin’ qa’liplesiwinde tiykarg’ı orın tutadı. Biraq bunday komplekslerdi kishi aymaqlarda da baqlaw mu’mkin. Ma’selen, paxta egislik maydanları, suwg’arıw, kanal boyındag’ı tut qatarları, paxtashılıq ha’m pilleshiliktin’ bir-birine sa’ykes keliwi o’zine ta’n aymaqlıq kompleks ko’rinisinde sho’lkemlesiwine alıp keledi. A’sirese, saylardın’ quyılıw bo’liminde qa’liplesken suwg’armalı diyxanshılıq rawajlang’an Ferg’ana alabındag’ı aymaqlıq kompleksler dıqqatqa ılayıq.
Qala ha’m onın’ a’tirapındag’ı awıl-xojalıg’ı da «Tyunen halqaları» sıyaqlı aymaqlıq kompleks esaplanadı. Sonday-aq diyxanshılıqta almaslap egiw, ha’r tu’rli eginlerdi bir-birine jaqın jerde jetistiriw (jon’ıshqa, paxta, palız yamasa ju’zim ha’m miywelerdi aymaqlıq sho’lkemlestiriw), iri sharwashılıq fermaları da aymaqlıq kompleks tu’rinde boladı.