Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Sorawlar ha’m tapsırmalar.

1. 
   Transporttın’ tiykarg’ı wazıypaları nelerden ibarat?
   
2. 
   Transporttın’ basqa xojalıq tarawları menen baylanısın tu’sindirip berin’.
   
3. 
   Ta’biyiy sotsial-ekonomikalıq, siyasiy-geografiyalıq faktorlar transport tu’ri ha’m sistemasının’ jaylasıwına qanday ta’sir ko’rsetedi?
   
4. 
   O’zin’iz jasap turg’an aymaqta transportın’ qaysı tu’ri jaqsı rawajlang’an?
   
5. 
   Transport komplekslerine mısallar keltirin’.
   

SANAATTI JAYLASTIRIWDIN’ STATIK MODELLERI
Joba:

1. 
   Tiykarg’ı ekonomikalıq rayon ko’lemindegi kompleksler.
   
2. 
   Administrativlik birlikler ko’lemindegi kompleksler.
   
3. 
   Da’stu’rli aymaqlıq o’ndirislik kompleksler.
   
4. 
   «Real» aymaqlıq o’ndirislik kompleksler.
   

O’zbekstan Respublikası g’a’rezsizlikke eriskennen son’ o’zinin’ ekonomikalıq qa’wipsizligin ta’miyinlewge, a’sirese janılg’ı energetika, g’a’lle (da’n) jetistiriw, ha’mde ishki transport sistemasın joqarı da’rejede rawajlandırıwg’a u’lken itibar qarattı. Bul tarawlardın’ rawajlanıwı milliy ekonomikanın’ basqa tarawları menen baylanısqan halda, ma’mlekettin’ birden-bir xojalıq sistemasın (kompleksin) qa’liplestiredi, bul O’zbekstannın’ du’nya ja’miyetshiligindegi, miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwindegi ornın belgilep beredi.
Ha’zirgi waqıtta respublika ekonomikası sistemalı-strukturalı qag’ıydasına muwapıq o’zinin’ ishki du’zilisi ha’m aymaqlıq quramına iye. Prof.A.S.Soliev ta’repinen respublikada o’ndiristin’ aymaqlıq jaylasıw o’zgesheliklerine qaray tiykarg’ı 6 ekonomikalıq rayondı ajıratqan (A.Soliev, 1998). Olar to’mendegiler:

1. 
   Tashkent ekonomikalıq rayonı (Tashkent qalası ha’m Tashkent wa’layatı).
   
2. 
   Marzısho’l ekonomikalıq rayonı ( Jizzaq ha’m Sırda’rya wa’layatları).
   
3. 
   Ferg’ana ekonomikalıq rayonı (Andijan, Namangan, Ferg’ana wa’layatları).
   
4. 
   Zarafshan ekonomikalıq rayonı (Buxara, Nawayı, Samarqand wa’layatları).
   
5. 
   Tu’slik ekonomikalıq rayonı (Surxanda’rya, Qashqada’rya wa’layatları).
   
6. 
   To’mengi A’miwda’rya ekonomikalıq rayonı (Qaraqalpaqstan Respublikası, Xorezm wa’layatı).
   

Ulıwma alg’anda, joqarıdag’ı ekonomikalıq rayonlardı aymaqlıq o’ndirislik kompleksler sıpatında da qaraw mu’mkin. Durısında da, bunday ekonomikalıq rayonlardın’ xojalıg’ı haqıyqıy aymaqlıq ekonomikalıq birlik, yamasa birden-bir ekonomikalıq orın formasında rawajlanıp barıwı lazım. Biraq, ha’zirgi bazar qatnasıqlarına o’tiw sha’rayatında tek g’ana Tashkent ekonomikalıq rayonı aymaqlıq o’ndirislik kompleksler talaplarına juwap beredi. Bunda tiykarg’ı kompleks payda etiwshi faktor sıpatında respublika paytaxtı, iri o’ndiris ha’m infratstrukturası, ilim ha’m ma’deniyatı rawajlang’an Tashkent qalasının’ bar bolıwı u’lken orın tutadı.
Qalg’an ekonomikalıq rayonlar xojalıg’ı ha’zirgi ku’nde real da’rejedegi AO’K-lerdi payda etpeydi. Olar tiykarınan geografiyalıq ornı, ta’biyiy sha’rayatı, gidrografiyalıq tarawları ha’m transport jollarının’ ulıwmalılıg’ı menen sıpatlanadı. O’ndiris tarawları bunday ekonomikalıq rayonlardı payda etiwshi wa’layatlar ko’leminde bir-birine baylanıspag’an halda g’a’rezsiz rawajlanbaqta. Wa’layatlarg’a ken’ huquqtın’ beriliwi olarda xojalıq sistemasın g’a’rezsiz jaratıwg’a, ha’tte tikkeley sırt el ma’mleketleri menen ekonomikalıq baylanıslar ornatıwg’a, usının’ tiykarında o’zlerinin’ eksport potentsialın arttırıwg’a imkaniyat jaratadı. A’lbette, bul unamlı protsess, biraq ha’r bir wa’layat en’ da’slep o’zinin’ qon’sısı, shegaralas aymaqları menen ekonomikalıq ta’repten rawajlanıp barıwı maqsetke muwapıq. Mine sonda g’ana olar haqıyqıy ekonomikalıq rayon ha’m onın’ ishinde AO’K-lerdi qa’liplestiriwi mu’mkin. Bunın’ ushın tiykarg’ı ekonomikalıq rayonlarda o’ndiris tarawların jaylastırıwdı muwapıqlastırıwshı ken’es yamasa basqa huqıqıy organlardı sho’lkemlestiriw maqsetke muwapıq.
Respublikamızda 12 wa’layat, Qaraqalpaqstan Respublikası ha’m Tashkent qalasının’ xojalıg’ı administrativlik ekonomikalıq rayon ha’m usıg’an sa’ykes administrativlik AO’K-lerdi payda etedi. Bunday geoekonomikalıq ma’kanda komplekslerdin’ qa’liplesiwi ushın qolaylı imkaniyatlar, yag’nıy birden-bir basqarıw (wa’layat ha’kimiyatı) organına iye. Bul aymaqlıq birlikler ma’mlekettin’ subektleri sıpatında regionallıq siyasattı a’melge asırıwda u’lken orın tutadı.
Ha’zirgi waqıtta wa’layatlar xojalıg’ın kompleksli rawajlandırıwg’a qaratılg’an is ila’jlar respublika aymaqları xojalıg’ın arnawlı regionallıq bag’darlamalar do’gereginde rawajlandırıwg’a qaratılg’an pa’rmanlar qabıl qılıng’an.
Son’g’ı jıllarda Respublikamızdın’ wa’layatları boyınsha regionallıq bag’darlamalar islep shıg’ılıp, a’melge asırılmaqta. Bunday ha’reketler AO’K-lerdi sho’lkemlestiriwge (Buxara, Qashqada’rya) de tiykar bolmaqta. Biraq, haqıyqıy ekonomikalıq jetiskenlikke joqarıdag’ı aymaqlıq birlikler (kompleksler) do’gereginde erisiw qıyın bolıp, tiykarınan salıstırmalı kishi ekonomikalıq aymaqta qolaylı boladı. Sebebi, aymaqlıq o’ndirislik kontsentratsiyanı aglomeratsiya formasında, yag’nıy birden-bir infrastruktura tiykarında sho’lkemlestiriw u’lken na’tiyjelikke alıp keledi.
Tuwrı, u’lken aymaqlarda da o’zine ta’n AO’K-lerdi yamasa olardın’ xojalıg’ın kompleksli rawajlandırıwg’a qaratılg’an ideyalar da ilimiy ha’m a’meliy a’himiyetke iye. Ma’selen, burıng’ı awqam aymag’ındag’ı AO’K-lerdin’ mashqalaların kompleksli sheshiw haqqındag’ı ideyaların atap o’tiw lazım. Bunday izertlewler da’slep o’tken a’sirdin’ 50-jılları Ferg’ana alabı mısalında a’melge asırılıp, onın’ na’tiyjeleri bu’gingi ku’nde de o’z a’himiyetin joyıtqan joq.
Sonday-aq respublikamızda Surxan-Sherabad, Buxara-Nawayı, Mırzasho’l, Angren-Almalıq, To’mengi A’miwda’rya, Qashqada’rya AO’K-leri boyınsha da ilimiy izertlewler a’melge asırılg’an. Degen menen, bular tolıq a’melge asırılmag’an bolsa da, bunday aymaqlıq ekonomikalıq siyasattı bu’gingi ku’nde de alıp barg’an maqsetke muwapıq.
AO’K-ler o’ndiristin’ aymaqlıq kontsentratsiyası (aglomeratsiyası), olar tiykarınan sanaat ka’rxanaların jaylastırıwda tikkeley ko’zge taslanadı. Sebebi sanaattın’ aymaqlıq sho’lkemlestiriliwi «noqat» ta’rizli boladı. Transport tu’rlerinin’ jaylasıwı da (sızıqlı) aymaqlıq komplekslerdin’ qa’liplesiwine alıp keledi. Demek, sanaat ha’m onın’ tiykarında ju’zege keliwshi qalalar ha’m jollar, olardın’ kesispesi ekonomikalıq-geografiyalıq kartalarda kontsentratsiyalasqan tu’yin yamasa komplekslerdi qa’liplestiredi.
Bunday AO’K-ler respublikamızda ko’plep tabıladı. Ma’selen, Tashkent wa’layatında tikkeley Tashkent aglomeratsiyası ha’mde Angren-Almalıq AO’K-lerin ajıratıw mu’mkin. Bunnan tısqarı, Bekabad qalası ha’m onın’ a’tirapında kishi aymaqlıq kompleks qa’liplespekte. Paytaxt aglomeratsiyasında sanaattın’ tu’rli tarawları mashinasog’ıw, jen’il ha’m azıq-awqat, ximiya, qurılıs materialları sanaatı rawajlang’an. Tiykarg’ı sanaat orayları sıpatında Tashkent, Shırshıq, Yangiyul, Gazalkent ha’m basqalar esaplanadı.
Angren-Almalıq AO’K-i Axangaran alabında jaylasıp, tiykarınan eki oraydan ibarat. Bul jerde janılg’ı (ko’mir), elektroenergetika, ren’li metallurgiya, ximiya ha’m azıq-awqat (un), qurılıs materialları sanaatı ka’rxanaları rawajlang’an. En’ iri ka’rxanalarınan: Angren ko’mir ka’ni, Almalıq taw-ka’n metallurgiya kombinatı, Axangaran tsement zavodı, Jan’a Angren JES ha’m t.b. Bul jerde en’ iri sanaat oraylarınan Almalıq, Angren ha’m Axangaran qalaları esaplanadı.
Bekabad AO’K-i tiykarınan qara metallurgiyag’a qa’nigelesken, sonın’ menen birge kompleks aymag’ında tsement o’ndiriwshi ka’rxana ha’mde gidroelektr stantsiyası da (Farxad GES) jaylasqan.
Mırzasho’l ekonomikalıq rayonında AO’K-ler u’yrenilip atırg’an da’rejede rawajlanbag’an. Sebebi rayonnın’ sanaat potentsialı da to’men. Gulistan ha’m Jizzaq qalaları kishirek AO’K-lerdi, anıg’ırag’ı sanaat tu’yini (Jizzaqta akkumulyator ha’m plastmassa qubırlar islep shıg’aradı) ha’m oraylarınan ibarat bolıp, tiykarınan jen’il sanaat ka’rxanaları jaylasqan.
Ferg’ana alabında sanaat tu’yinlerinen Ferg’ana-Marg’ulan, Qoqan, Andijan, Namangan ha’m Chust-Pap aymaqlıq kompleksleri mısal bola aladı. Ferg’ana-Marg’ulan aglomeratsiyasında jen’il ha’m azıq-awqat, neft-ximiya, qurılıs materialları sanaatı ka’rxanaları ha’mde iri jıllılıq elektr orayı jaylasqan. En’ iri ka’rxanaları Ferg’ana neftti qayta islew zavodı, Ferg’ana azot mineral to’ginlerin islep shıg’arıw zavodı, toqımashılıq kombinatı ha’m t.b. Tiykarg’ı sanaat orayları ha’m punktlerinen: Ferg’ana, Margulan, Quva, Quvasay, Altıarıq. Qoqand sanaat tu’yini ha’m onın’ tiykarında qa’liplesken AO’K ximiya, azıq-awqat ha’mde jen’il sanaatqa qa’niygelesken. Qoqand iri transport tu’yini esaplanıp, bul jerde sanaat ka’rxanaları en’ da’slep Qoqand qalasının’ o’zinde ja’mlesken.
Andijan sanaat tu’yini mashina sog’ıw, azıq-awqat ha’m jen’il sanaat o’nimlerin islep shıg’arıwg’a qa’niygelesken.
Tiykarg’ı sanaat orayları: Andijan, Asaka, Shaxrıxan ha’m t.b. Respublikamızda xalıqtın’ sanı boyınsha to’rtinshi orında turatug’ın Andijan qalası iri transport tu’yini esaplanadı.
Namangan sanaat tu’yini tiykarınan jen’il ha’m azıq-awqat sanaatı ka’rxanalarınan ibarat. Sonday-aq wa’layattı kishi Chust-Pap aymaqlıq kompleksi de (Pap rezina kombinatı, «Pop-fen» qospa ka’rxanası) qa’liplespekte.
Samarqand wa’layatında sanaat tu’yini (kompleksi) sıpatında en’ da’slep wa’layat orayı negizinde qa’liplesip atırg’an qala aglomeratsiyasın ko’rsetiw mu’mkin. Bul jerde azıq-awqat, jen’il ha’m mashinasazlıq ka’rxanaları xızmet ko’rsetpekte. Olar Samarqand qalasınan tısqarı U’rgit, Jambay, Kimyogar qala ha’m qalashalarında jaylasqan.
Wa’layattın’ ekinshi qalası Kattakorg’an ha’m onın’ a’tirapında (Aqtas, Payshanba, Juma) da AO’K qa’liplespekte. Bul qalalarda paxtanı qayta islewshi, jen’il sanaat, may zavodları, da’n o’nimleri kombinatı jaylasqan.
Nawayı sanaat tu’yini (Nawayı, Karmana, Qızıltepa, Yangirabat) awır ha’m jen’il sanaat o’nimlerin islep shıg’arıwg’a qa’nigelesken. Onın’ en’ iri orayı – Nawayı qalası bolıp, onda mineral to’ginler, elektr energiya ha’m tsement islep shıg’arıwshı ka’rxanalar, Nawayı taw-metallurgiya kombinatı xızmet ko’rsetpekte. Zarafshan-U’shqudıq AO’K-i taw-ka’n (ren’li metallurgiya) sanaatına qa’nigelesken.
Buxara wa’layatı ekonomikasının’ tiykarın Buxara-Kagan AO’K-i payda etedi. Bul jerde toqımashılıq, azıq-awqat, qurılıs materialları, neftti qayta islew sanaatı ha’m temir jol transportı rawajlang’an. Onın’ tiykarg’ı orayları ha’m qalaları Buxara, Qarawlbazar, Kagan, Gijduvan ha’m t.b.
Qashqada’rya walayatında Qarshı ha’m Shaxrisabz AO’K-lerin ajıratıw mu’mkin: Birinshi wa’layat paytaxtı Qarshı qalası tiykarında qa’liplesken, ekinshi wa’layattın’ ekinshi u’lken qalası Shaxrisabz a’tirapında ju’zege kelmekte. Sonday-aq, O’zbekstanda gaz ximiyası tiykarında qa’liplesken Shortan gaz kompleksi, Mubarek gazdi qayta islew ka’rxanası da u’lken orın tutadı.
Surxan alabında Termiz ha’m Denaw AO’K-i qa’liplespekte. Tasg’uzar-Baysın-Qumqorg’an temir jolının’ iske tu’siwi wa’layatta sanaat orayları ha’m tu’yinlerin rawajlandırıwg’a ken’ jol ashpaqta.
Sonday-aq, To’mengi A’miwda’rya regionında da sanaat tu’yinleri AO’K-ler da’rejesinde rawajlanbag’an. Bul jerde No’kis-Xojeli, Urgenish-Xiywa, To’rtku’l-Beruniy aymaqlıq komplekslerin ko’rsetiw mu’mkin. Respublikamızdın’ arqa-batısında Qon’ırat sanaat tu’yini payda bolmaqta. Onın’ tiykarın temir jol, qubır transportı, Qon’ırat soda zavodı quraydı.
Solay etip, O’zbekstanda real ko’riniske iye bolg’an bir qatar sanaat (transport) tu’yinleri – aymaqlıq o’ndirislik kompleksleri qa’liplespekte. Olardın’ ha’r biri ha’m birgelikte respublikamız milliy ekonomikasının’ tiykarın o’zinde ja’mlestiredi.