Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Sorawlar ha’m tapsırmalar

1. 
   O’ndiristi jaylastırıw ha’m onı aymaqlıq sho’lkemlestiriw arasında qanday parq bar?
   
2. 
   O’ndiristi jaylastırıwdın’ kontsentratsiya tu’rinin’ a’himiyetin anıqlan’?
   
3. 
   O’ndiristi jaylastırıwdın’ tiykarg’ı nızamlıqlarına mısallar keltirin’.
   
4. 
   Bazar ekonomikası sharayatında o’ndiris tarawların aymaqlıq sho’lkemlestiriw o’zgeshelikleri nelerden ibarat?
   
5. 
   O’zin’iz jasap atırg’an wa’layat yamasa qala xojalıg’ı tarawlarının’ jaylasıw o’zgesheliklerine sıpatlama berin’?
   

O’NDIRISTI AYMAQLIQ SHO’LKEMLESTIRIW (MAB) HA’M EKONOMIKALIQ RAYONLASTIRIW

Joba:

1. 
   Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi haqqında tu’sinik.
   
2. 
   Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinin’ basqıshları.
   
3. 
   Ekonomikalıq rayonlastırıw.
   
4. 
   Ekonomikalıq rayonlastırıw ha’m regionallıq siyasat.
   

O’ndiriwshi ku’shlerdi jaylastırıw miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi menen baylanıslı. Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi tiykarınan o’ndiristin’ aymaqlıq quramın bildiredi. Xalıqtın’ jaylasıwı bolsa tiykarınan o’ndiristi aymaqlıq sho’lkemlestiriw menen belgilenedi.
Arnawlı a’debiyatlarda miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi menen bir qatarda geografiyalıq, regional, akvatorial miynettin’ bo’liniwi tu’sinikleri de ushırasıp turadı. A’lbette, olar ortasında u’lken o’zgeshelik joq, tek g’ana akvatorial (akva – suw degen mag’ananı an’latadı) miynettin’ bo’liniwi o’ndiristin’ jer sharının’ qurg’aqlıq bo’liminde emes, okean ha’m ten’izlerde rawajlanıwı, qa’niygelesiwin an’latadı.
Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi yamasa o’ndiristi aymaqlıq jaylastırıw ma’nisi ha’m mazmu’nına qaray ekonomikalıq-geografiyalıq protsess esaplanadı, sebebi o’ndiris belgili aymaqta ju’zege keledi. Usının’ na’tiyjesinde o’ndiris ku’shlerinin’ aymaqlıq quramı yamasa sisteması ekonomikalıq rayonlar torın payda etedi. Olardın’ o’z-ara aymaqlıq qatnası xojalıqtın’ aymaqlıq quramı ekonomikalıq-geografiyalıq jaylasıwın sa’wlelendiredi.
Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi sotsiallıq miynettin’ bo’liniwinin’ bir tu’ri. Biraq ol sotsiallıq miynettin’ bo’liniwinen son’ ju’zege kelgen. Sebebi da’slep adamlar ta’biyatta bolg’an imkaniyatlardan g’ana paydalang’an, o’zlerinin’ ana yaki mına orında belgili o’nimdi jetistiriwi keyinirek payda bolg’an.
Demek, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi (MAB), a’piwayı tu’rde tu’rli orınlardin’ ma’mleket yamasa rayonlardın’ tu’rli o’nim islep shıg’arıwg’a qa’niygelesiwi bolıp tabıladı. Na’tiyjede bul orınlardın’ ekonomikalıq «kelbeti» qa’liplesedi ha’m olardın’ u’lkenirek aymaqlıq sistemadag’ı ornı o’z ko’rinisin tabadı.
Eger ken’irek ta’riyiplemekshi bolsaq, MAB – bul o’ndiris tarawların aymaqtın’ ta’biyiy sha’rayatı ha’m ta’biyiy resursları, xalqı ha’m miynet resursları siyaqlı faktorlarına qaray jaylastırıw. Bunnan kelip shıg’adı, MAB-ine tu’rli faktorlar ta’sir ko’rsetedi. Olar:

• 
  Ta’biyiy sharayat ha’m ta’biyiy resurslar;
  
• 
  Xalıq ha’m miynet resursları;
  
• 
  Transport;
  
• 
  Sotsiallıq infrastruktura;
  
• 
  Ekologiyalıq jag’day;
  
• 
  Bazar qatnasıqları.
  

Ha’zirgi waqıtta bul ha’m basqa faktorlar o’ndiriwshi ku’shlerdi jaylastırıwda da esapqa alınadı. Bul ma’sele keyinirek teren’irek u’yreniledi. Burıng’ı «sotsialistlik plantastırıw» da’wirinde tiykarg’ı faktor «ulıwma awqam ma’pleri» bolıp, al qalg’an sha’rayatlardın’ qolay yamasa qolaylı emesligine qaramastan ma’mleket, awqam ushın qaysı bir o’nim za’ru’r bolsa, sol o’nimdi a’lbette jetilistiriw sha’rt edi. Mısalı, O’zbekstanda paxtadan tısqarı basqa awıl-xojalıg’ı tarawları esaplang’an – bag’shılıq, ju’zimgershilik, palız o’nimlerin jetistiriwdi rawajlandırıw mu’mkin edi, biraq oray sanaatı ushın paxta kerekligi sebepli xojalıqtın’ tar tarawı, shiyki zatqa bag’darlang’an sisteması qa’liplesti.
Ha’zirgi bazar qatnasıqlarına o’tiw da’wirinde jetekshi faktor – bazar, tutınıw ha’m talap bolıp tabıladı. Qalg’an faktorlardın’ ta’siri joqarıdag’ı faktorlarg’a qarag’anda pa’sirek. Sebebi, nege qa’niygelesiw, ne jetistiriwdi ma’mleket emes, bazar belgileydi, ma’mleket bolsa bul jag’daydı ta’rtiplestirip turadı.
MAB ushın jetistirilgen o’nim jergilikli talabtı qanaatlandırg’an halda a’lbette ulıwma bazarg’a, almasıwg’a shıg’arılıwı kerek. Yag’nıy, bul protsesstin’ tiykarında o’ndiristin’ kontsentratsiyası g’ana emes, onın’ qa’niygelesiwi de jatadı. Qa’niygelesiw bolsa, o’nimnin’ shetke (eksport) jiberiliwi menen belgilenedi. Sol sebepli bul jerde o’ndirilgen o’nimnin’ artıqsha bo’limi basqa jerge (ma’mleket yamasa rayong’a) shıg’arılıwı lazım. O’nimnin’ o’ndirilgen orında tolıq paydalanılıwı qa’niygelesiw bolıp tabıladı. Biraq, MAB emes, sonlıqtan bul a’piwayı natural xojalıq esaplanadı. Bunday ma’mleketler du’nya ju’zi xojalıg’ı sistemasına kire almaydı, milliy ekonomikası a’zziligi sebepli olar du’nya bazarında da qatnasa almaydı. Eger ma’mleket ishinde usınday regionlar bolsa, ol jag’dayda birden-bir geoekonomikalıq sistema ju’zege kelmeydi, ekonomikalıq qa’wipsizlik ta’miyinlenbeydi; xojalıqtın’ aymaqlıq quramı qa’liplespegenligi na’tiyjesinde ishki ekonomikalıq integratsiya protsessleri rawajlanbaydı.
MAB-nin’ rawajlanıwında transporttın’ roli u’lken. Sebebi, transport o’nim islep shıg’arılg’an orın menen tutınıwshı rayon arasındag’ı baylanıslardı a’melge asıradı, transport ha’reketi tutınıw rayonındag’ı o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasına kiredi.
MAB bir neshe basqısh yamasa da’rejege bo’linedi.

• 
  Miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwi;
  
• 
  Miynettin’ ma’mleketler aralıq bo’liniwi;
  
• 
  Miynettin’ ma’mleket ishindegi bo’liniwi;
  
• 
  Miynettin’ adminstrativlik ekonomikalıq rayonlar (wa’layatlar) ishindegi bo’liniwi.
  

Miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwinin’ ilimiy tiykarların inglis siyasatshıları Adam Smit ha’m David Rikardolar jaratqan. Olar salıstırmalı abzallıq yamasa qolaylıq ideyasın islep shıqqan. Bul ideya tiykarında anaw yaki mınaw o’nimdi belgili bir waqıt dawamında qay jerde ko’birek ha’m arzanıraq islep shıg’arılıwı na’zerde tutıladı. Mazmun ha’m ma’nisi boyınsha usıg’an uqsas «faktorlar» ideyasın shved ilimpazı Xeksher ha’m Olimler alg’a su’rgen. Bunda belgili bir o’nimdi o’ndiriwde qaysı faktor qolaylılıg’ı ha’m arzanlıg’ı itibarga alınadı. Ma’selen: Respublikamızdın’ bir qatar aymaqlarında awıl-xojalıg’ı ha’mde jen’il sanaat, azıq-awqat tovarların islep shıg’arıwda agroklimatlıq sha’rayatı ha’m miynet resursı faktorları qolay esaplanadı. Sonlıqtan bunday rayonlar awıl-xojalıg’ı ha’m xalıq tutınıw tovarların islep shıg’arıwg’a qa’nigelesken.
Sonıda atap o’tiw kerek, burıng’ı sistemanın’ son’g’ı eki basqıshında miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi joq edi. Ma’selen, Orta Aziya ekonomikalıq rayonı ma’mleketke tiykarınan paxta jetistirip berer edi. O’zbekstan ko’leminde miynettin’ aymaqlıq bo’listiriliwi bunnanda pa’s edi. Burıng’ı Awqamnın’ ıdırawı na’tiyjesinde miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinin’ vertikal sistemasında keskin o’zgerisler ju’z berdi. Burıng’ı awqamlas respublikalar – ha’zirgi g’a’rezsiz ma’mleketler, usınnan: O’zbekstan du’nya birge islesiwinin’ o’z aldına subekti sıpatında, MAB-nin’ 1-basqıshınan orın aldı. A’lbette bunday “sekiriwler” aqıbetinde bir qansha mashqalalar da ju’zege keldi. Eger bul mashqalalardı burıng’ı Orta Aziya ekonomikalıq rayonı da’rejesinde ko’rmekshi bolsaq, ha’zirgi ku’nde qon’sı respublikalar arasında ekonomikalıq integratsiya protsesslerin rawajlandırıw, birden-bir ekonomikalıq ma’kan qa’liplestiriw ju’da’ qıyın bolıp qaldı. Bunın’ tiykarg’ı sebeplerinin’ biri barlıq respublikalardın’ tiykarınan bir qıylı o’nimler, yag’nıy paxta jetistiriwge qa’niygeleskenliginde. Mine bunday jag’day respublikamız ishinde ja’nede anıg’ıraq ko’rinedi. Milliy ekonomikamızdın’ bir ta’repleme, tiykarınan paxta monopoliyasına qaratılg’an sistemanin’ ornına ha’r qıylı tarawlarg’a qa’niygelesken xojalıq sistemasın payda etiwi za’ru’r boldı. Sonlıqtan, ma’mleketimizdegi ishki regionlar, wa’layatlar ha’tte adminstrativlik rayonlar ko’leminde de miynettin’ bo’listiriliwin teren’lestiriw za’ru’r. MAB na’tiyjesinde bir orınnın’ ekinshi orınnan xojalıq bag’darı boyınsha o’zgesheligi aymaqlıq ha’r tu’rlilikke alıp keledi. Bul bolsa, ekonomikalıq rayonlardın’ qa’liplesiwine tiykar bolıp xızmet qıladı. Demek, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi qa’niygelesiw ha’m ekonomikalıq rayon arasındag’ı baylanıstı payda etedi.
Bizge belgili, ha’r bir pa’nnin’ o’zine tiyisli ha’m o’zine ta’n birlemshi tu’singi bar. (Ma’selen, biologiyada kletka, ximiyada molekula, fizikada atom, tariyxta da’wir h.t.b.). Geografiyanın’ bas tu’sinigi rayon esaplanadı. Ekonomikalıq rayon bolsa ekonomikalıq geografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinigi. Basqa pa’nlerde bolg’anınday birlemshi tu’sinik ham «an’sat» ha’m «qıyın» boladı. Ulıwma rayon degende ma’lim uqsaslıqqa iye bolg’an aymaqtın’ bir bo’legi na’zerde tutıladı. Ta’biyıy geografiyada batpaqlıq, tawlar, tegislik, sho’l ha’m basqa da landshaft tu’rleri rayon esaplanadı. Sebebi olar usı ta’replerı menen basqa aymaqlardan parq qıladı. Ekonomikalıq geografiyada taw-ka’n, diyxanshılıq, sharwashılıq, dem alıw regionları sıyaqlı rayonlardı ajratıw mu’mkin. Rayon tu’siniginin’ quramalılıg’ı sonda, sırttan qarag’anda a’piwayı ko’rinse de ishki du’zilisi boyınsha ju’da’ quramalı aymaqlıq sistema bolıp esaplanadı. Ma’selen, Ferg’ana ekonomikalıq rayonı respublikada, miynettin’ bo’liniwinde, avtomobilsazlıq, azıq-awqat sanaatı, paxta, pille, miywe jetistiriwge qa’niygelesken. Biraq bul tarawlar ekonomikalıq rayonnın’ barlıq jerlerinde birdey emes, sonın’ menen birge bulardan basqa jergilikli a’himiyetke iye bolg’an tarawlar da bar.
Rayon tu’siniginin’ ja’ne bir qıyınshılıq ta’repi onın’ aymaqlıq ko’lemi boyınsha, ko’p basqıshlı «ko’p qabatlı» ekenligi. Qubla shıg’ıs Aziya, Evropa, Sibir, Ferg’ana alabı, Tashkent wa’layatı, Bekabad rayonı onın’ “Oybek” fermer xojalıg’ı da rayon esaplanadı. Demek, rayon ishinde rayon, onın’ quramında ja’ne “rayonsha” yag’nıy “matroshka” oyınshıg’ınday ko’rsetilgen.
Geografiya pa’ninin’ baslı o’zgesheligi tu’rli mashtabta pikirley alıw qa’biletine iye bolıwı bolıp tabıladı. U’shinshi qıyınshılıq ilimiy a’debiyatlarda rayong’a uqsas tu’siniklerdin’ barlıg’ı bolsa kerek. Ma’selen, inglis tilindegi region, nemis tilindegi landshaft, fransuz tilindegi peyzaj, o’zbek tilinde mintaqa, rus tilindegi rayon ha’m t.b., ulıwma alg’anda aymaqtın’ bir bo’legin bildiredi. Bul atamalardın’ barlıg’ı qollanıwg’a haqılı, biraq olardın’ o’z ornında qollanılg’anı maqul. Ma’selen, region u’lkenirek aymaqtı (siyasiy geografiyada xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar) landshaft ta’biyiy geografiyalıq ortalıqtı, peyzaj qaysı bir ko’rinisti su’wretlewde qol keledi. Rayon ken’ tu’sinikke iye bolg’an haqıyqıy geografiyalıq barlıq ha’m sonın’ menen birge administrativlik aymaqlarg’a da tiyisli. Geografiyada ken’ qollanılıp ju’rgen rayon so’zin jergilikli terminler menen almastırıw da orınsız esaplanadı.
Ekonomikalıq rayonlar du’nyanın’ barlıq ma’mleketlerinde, olardın’ maydanının’ u’lken-kishiligine qaramastan ajıratıladı. Bul rayonlar iri ekonomikalıq region yamasa zonalar, tiykarg’ı ha’m jergilikli da’rejede boladı. Sonın’ menen birge ekonomikalıq rayonlar adminstrativlik aymaqlıq birlikler, ma’selen, wa’layat ko’leminde ajraladı, olardı basqarıw basqa tiptegi rayonlarg’a qarag’anda an’sat ha’m qolaylı. Ekonomikalıq rayonnın’ a’himiyeti neden ibarat. Rayonlarsız ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ o’zide bolmaydı (rayon – orın, jer, aymaq, demek «geo»). Usıdan kelip shıgıp, ekonomikalıq rayon ekonomikalıq geografiya esaplanadı. Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ tariyxı ekonomikalıq rayonlardın’ qa’liplesiwi, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinin’ na’tiyjesi.
Ekonomikalıq rayonlarsız, aymaqtın’ ishki ekonomikalıq ko’rsetkishlerin bilmey turıp, ma’mlekettin’ ekonomikalıq geografiyasın u’yreniw mu’mkin emes. Sebebi, ha’r-qanday ma’mlekettin’ qu’direti, ekonomikalıq potentsialı ha’m qa’wipsizligi onı payda etiwshi aymaqlar birligi menen belgilenedi. Bunnan basqa ma’mlekettin’ ekonomikalıq geografiyasın tek g’ana xojalıq tarawları arqalı ulıwma yamasa ortasha da’rejede u’yrenip bolmaydı.
Teoriyalıq ha’m a’meliy ta’repten ekonomikalıq rayonlar ha’r qanday ma’mlekettin’ aymaqlıq siyasatın alıp barıwı za’ru’r. Sebebi ma’mleket o’zinin’ barlıq ishki bo’limlerine olardın’ imkaniyatı ha’m talapları, mashqalalarınan kelip shıqqan halda qatnas jasaydı. Bazar ekonomikasına o’tiw da’wirinde ma’mlekettin’ regionallıq siyasatı arnawlı qurallar (byudjet, kridit, salıq, investitsiya mexanizmleri) ja’rdeminde o’ndiris ku’shlerin aymaqlıq ta’repten ta’rtipke salıp, basqarıp baradı. MAB regiolardın’ ekonomikalıq g’a’rezsizligin ta’miyinlewge ja’rdem beredi. Biraq sonın’ menen birge aymaqlar-aralıq ekonomikalıq baylanıslar da kerek. Sebebi, aymaqlardın’ xojalıq tarawlarının’ qa’niygelesiwi boyınsha tu’rleniwi, olar arasında ekonomikalıq baylanıslardı ortanıwdı talap etedi. MAB ha’m ekonomikalıq integratsiya na’tiyjesinde tu’rli ko’lemdegi bazarlar yamasa bazarlar ortalıg’ı ju’zege keledi. Olar jergilikli, regional, regionlar aralıq, milliy ha’m xalıq aralıq da’rejede boladı. Ma’mleketler ko’lemindegi bazarlar a’meldegi ekonomikalıq rayonlar shegarasın belgileydi, sebebi ha’r bir basqıshtag’ı bazar o’zinin’ ta’sir etiw shen’berine, ma’kanına iye. Nemis alımı A.Lyosh ekonomikalıq landshaftlardı (rayonlar) bazarlar ma’kanı, ta’sir etiw radiusı yamasa aymag’ı menen anıqlag’an edi, ha’zirgi ku’nde jetekshi tarawlardı bazarga qa’niygelesken tarawlar dep te ataydı.
Ha’r bir ma’mleket milliy ekonomikasının’ jetiskenligi, bekkemligi basqıshpa-basqısh tu’rli da’rejedegi bazarlardı o’z o’nimleri menen ta’miyinlewi, import tovarlar ornın qaplawı ushın imkaniyatlardı jaratıw negizinde a’melge asırıladı. Usı maqsette ken’ tutınıw o’nimlerin ko’birek jetistiriw za’ru’rligi tuwadı.
Ha’zirgi bazar qatnasıqlarının’ en’ a’hmiyetli mashqalasının’ biri respublika ishinde miynettin’ aymaqlıq bo’listiriwin rawajlandırıw, ekonomikalıq rayonlar ha’m wa’layatlar xojalıq du’zimin qa’liplestiriwden ibarat. Bul orında barlıq aymaqlardın’ tiykarınan paxtashılıqqa qa’nigelesiwi sha’rt emes, paxtashılıq penen bir qatarda xojalıqtın’ basqa tarawların da rawajlandırıw za’ru’r. Ma’selen, Ferg’ana ekonomikalıq rayonında (paxtashılıqtan tısqarı) pilleshilik, bag’shılıq, toqımashılıq ha’m mashinasazlıq, Qashqadaryada neft, gaz, Qaraqalpaqstanda ximiya saanatının’ rawajlanıwı h.t.b. Mine sonda g’ana regionlar du’nya bazarına shıg’ıw imkaniyatına iye boladı. Bul o’z gezeginde ashıq ha’m erkin ekonomika bazar qatnasıqları talaplarına tuwra kelip, ekonomikanı ja’nede libirallastırıwg’a sha’rayat jaratadı.
Du’nya ta’jriybesindegi ma’mleketlerdin’ o’z aldına jabıq eksportsız importsız rawajlanıwı joqarı na’tiyjeler bermedi. Sonın’ ushın rawajlang’an ma’mleketlerde ashıq sawda, yag’nıy «fritredizm» printsipi bar. Bizin’ g’a’rezsiz ma’mleketimiz de miynettin’ xalıq-aralıq geografiyalıq bo’liniwinde, du’nya bazarı ha’m xojalıq sistemasında o’zine ta’n ha’m joqarı abroyg’a iye bolıwı kerek. Respublikanın’ bunday iskerligi regionlar, ekonomikalıq rayonlar ha’m wa’layatlar potentsialı arqalı a’melge asırıladı. MAB-nin’ joqarı basqıshında da quramalı o’zgerisler ju’z bermekte. En’ baslısı du’nya xojalıg’ı sisteması tez rawajlanıp barmaqta. Bunın’ baslı sebebi sistemanin’ globallasıwı, miynettin’ ma’mleket ha’m regionlararalıq bo’liniwinin’ jetilisiwi, iri ekonomikalıq integratsiya protsesslerinin’ aktivlesiwi, transmilliy kompaniya ha’m korporatsiyalardın’ pu’tkil du’nyanı o’rmekshi torınday orap alıwı ha’m t.b.
Mag’lıwmatlarga qaralg’anda ma’mlekettin’ eksport kvotası, yag’nıy sırtqa shıg’arılatug’ın ulıwma ishki tovar qunındag’ı u’lesi 10%-ten kem bolsa, bunday ma’mlekettin’ milliy ekonomikası jabıq ha’m ol du’nya xojalıg’ı sistemasında, miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwinde qatnaspaydı. Eger bul ko’rsetkish 40-50% bolsa, ol jag’dayda ma’mleket bunday sistemag’a aktiv qatnasadı. Ha’zirgi waqıtta pu’tkil du’nya boyınsha eksport kvotası 25%-ti quraydı. Sonı da atap o’tiw kerek, burınları du’nya ma’mleketleri anaw yaki mınaw tovar jetistiriwge qa’niygelesken bolsa (Braziliya kofe, Kuba qumsheker, Mongolya teri, ju’n), bu’gingi ku’nge kelip bul ma’mleketler o’nimlerdin’ bir neshe tu’rlerine qa’nigelespekte. A’sirese, rawajlang’an ma’mleketler ITP tin’ aldın’g’ı texnologiyalarına qa’nigelesip barmaqta. Olardag’ı bar o’ndiiris tarawları (a’sirese miynetti ko’p talap etetug’ın ha’m ekologiyalıq qa’wipli tarawlar) basqa ma’mleketlerge ko’shpekte. Na’tiyjede du’nya ma’mleketlerinin’ ekonomikalıq rawajlanıw da’rejesindegi parq ku’sheymekte. Du’nya ekonomikasında quramalı o’zgerisler ju’z bermekte. Sonın’ menen birge xalıqaralıq ko’lemde ma’mleketlerdin’ ayırımları a’skeriy qural-jaraq islep shıg’arıwg’a, ayırımları jasırın narkobizneske qaniygelesiwi gu’zetilmekte. Bunnan tısqarı, xızmet ko’rsetiw, xalıqaralıq turizm bir qatar ma’mleketlerdin’ rawajlang’an industriyasına aylanbaqta.
Miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwinin’ ja’ne de teren’lesiliwi ha’m intensivlesiwi na’tiyjesinde du’nyanın’ ha’r qıylı bo’limlerinde ma’mleketlerdin’ u’lken aymaqlıq ekonomikalıq birikpeleri ju’zege kelmekte. Evropa birge islesiw sho’lkemi yamasa Ulıwma bazar ha’zirgi Evropa awqamı 27 ma’mleketti o’z ishine aldı ha’m olar arasında miynettin’ bo’listiriliwi rawajlanbaqta. Aziya, Tınısh okean regionı, Arqa Amerikada da u’lken ma’mleketleraralıq ekonomikalıq sho’lkemler payda boldı. Usının’ natiyjesinde ekonomikalıq sho’lkemler MAB-nin’ tiykarg’ı subekti sıpatında o’z aldına ma’mleketler ko’leminde emes, ko’birek ma’mleketler aralıq ekonomikalıq sho’lkemler arasında u’lken a’himiyetke iye boladı.