Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Sorawlar ha’m tapsırmalar

1. 
   Jaylasıw, jaylastırıw, aymaqlıq sho’lkemlestiriw tu’sinikleri arasındag’ı o’zgesheliklerge ta’riyip berin’.
   
2. 
   «I.Tyunen halqaları» ha’m onın’ a’himiyeti nede?
   
3. 
   A.Veberdin’ «Sanaat shtandortı» teoriyası haqqında nelerdi bilesiz?
   
4. 
   V.Kristaller ha’m A.Lyoshtın’ ilimiy ideyalarının’ mazmunı ha’m ma’nisin tu’sindirip berin’.
   
5. 
   Jan’alıqlar diffuziyası ideyası aymaqqa qanday tarqaladı?
   

O’NDIRISTI SOCIALLIQ SHO’LKEMLETIRIWDIN’ NIZAMLIQLARI HA’M FORMALARI

Joba:

1. 
   O’ndiris protsesi haqqında tu’sinik.
   
2. 
   Miynettin’ bo’liniwi ha’m o’ndiris ku’shlerinin’ qa’niygelesiwi.
   
3. 
   O’ndiris ku’shlerin jaylastırıwdın’ tiykarg’ı nızamlıqları ha’m printsipleri.
   

4. O’ndiristi socialliq sho’lkemlestiriw formalari.
O’ndiris – bul ja’miyet iskerliginin’ en’ a’himiyetli bo’legi. O’ndiris protsessinde ekonomikalıq resurslar paydalanılıp, o’nim ha’m xızmetlerden ibarat tirishilik jemisleri jaratıladı. O’ndiris ha’reketke keliwi ushın onın’ faktorları ha’reketke keliwi kerek. Frantsuz ekonomisti J.B.Sey o’ndiristin’ 3 faktorın tiykarlap, onın’ ju’zege keliwinde jer, kapital ha’m miynetti ajıratıp, olardın’ o’z-ara ta’siri o’ndiris protsesi ekenligin atap o’tken.
Rawajlang’an Batıs ellerinin’ ekonomistleri ekonomikalıq resurs tu’sinigin alg’a su’rip, olarg’a jer, kapital, miynet ha’m isbilermenlik qa’biliyetin kiritken. Yag’nıy, to’rtinshi faktordın’ da bar ekenligin da’lilleydi. O’ndiriwshi ku’shlerdin’ ulıwma insanıylıq iskerlik dep qaralıwı, onın’ jeke-insanıy ha’m materiallıq faktorları bar ekenligin ko’rsetedi. Jeke-insanıylıq faktorı degende, jumısshı ku’shi - bul insannın’ miynet etiwine qaratılg’an fizikalıq ha’m aqlıy qa’biliyeti bolıp esaplanadı. Jumısshı ku’shi o’ndiriwshi ku’shlerdin’ birlemshi faktorı bolıp tabıladı, sebebi insan miynetisiz, onın’ do’retiwshiligisiz en’ quramalı mashinalar bolg’an jag’dayda da, xojalıq buyımların jaratıp bolmaydı. Biraq o’ndiriwshi ku’shler ushın materiallıq sharayatlar da talap etiledi. Sonlıqtan o’ndiris protsesi ushın materiallıq faktorları da bar bolıp, olarg’a ta’biyiy baylıqlar, miynet predmetleri ha’m miynet quralları kiredi. O’ndiris ba’rqulla ta’biyatqa, ta’biyiy resurslarg’a su’yenedi. Jer, suw, jer astı baylıqları, tog’aylar h.t.b. o’ndiris protsesi ushın shiyki zat jetkerip beredi.
Miynet penen ta’biyattın’ baylıq deregi sıpatındag’ı a’himiyeti har qıylı. Ayırım ma’mleketlerdin’ o’ndiris protsesi ta’biyiy baylıqqa su’yense, basqaları tiykarınan miynetke su’yenedi. Ma’selen, Kuveyt yamasa Saudiya Arabstanının’ ekonomikalıq rawajlanıwındag’ı tiykarg’ı faktor neft’ ha’m neft o’nimleri esaplansa, ta’biyiy resursları derlik joq – Yaponiya, Qubla Koreyanın’ ekonomikalıq gu’lleniwinin’ tiykarg’ı faktorı – miynet resursları, anıg’ırag’ı intelektual miynet esaplanadı.
Materiallıq faktorlar jeke-insanıy faktor menen birlesken jag’dayda g’ana o’ndiris ju’z beredi, materiallıq o’nimler jaratıladı. O’ndiristi to’mendegishe ajıratıw mu’mkin:

• 
  Materiallıq o’ndiris - materiallıq o’nimlerdi (azıq-awqat, kiyim-kenshek, turaq jay ha’m b.) jaratıw. Sonın’ menen birge o’ndiris ushın za’ru’r bolg’an xızmetlerdi (ju’k ha’m jolawshı tasıw, yag’nıy transport xızmeti h.t.b.) kiredi. Bul tarawg’a sanaat, transport, baylanıs, qurılıs, awıl-xojalıg’ı tarawları kiredi.
  
• 
  Materiallıq emes o’ndiris - bul materiallıq tu’rge iye bolmasada, xalıq ushın za’ru’rli bolg’an xızmetler ko’rsetiwdi o’z ishine aladı. Bul tarawg’a xalıqqa turmıs ha’m meditsınalıq xızmet ko’rsetiw, fizikalıq ta’rbiya ha’m sport, bilimlendiriw, sawda h.t.b. xızmet tu’rleri kiredi.
  

Ha’r qanday o’ndiris en’ da’slep ulıwma insaniy ekonomikalıq iskerlik bolıp, og’an ta’n belgilerdin’ biri bul - qa’niygelesiw bolıp esaplanadı.
Qa’niygelesiw – bul o’ndiristin’ belgili o’nim islep shıg’arıw yamasa xızmet ko’rsetiwge beyimlesiwi bolıp, onın’ tiykarında miynettin’ bo’liniwi jatadı. Ha’r bir miynet tu’ri anıq bir o’nimdi yamasa onın’ ayırım bo’limlerin jaratıwg’a qaratıladı.
Miynettin’ bo’liniwi – sotsiallıq miynettin’ g’a’rezsiz wazıypaların atqarıwshı miynet tu’rlerine ajıratıwshı protsesslerden ibarat. Miynettin’ bo’liniwi miynet tu’rleri sanın asırıp, olardı ayırım adamlarg’a ka’sip sıpatında biriktirip qoyadı. O’ndiriste ha’r qıylı miynetti atqarıwshı adamlar qatnasqanlıqtan olardı inglis ekonomisti Adam Smit «Ekonomikalıq individler» dep atag’an. Miynettin’ bo’liniwi mine usı adamlardın’ o’z-ara qatnasta bolıwın bildiredi.
Miynettin’ bo’liniwi eki tu’rge ajıratıladı:

• 
  Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi - belgili ma’mleket ko’leminde ayırım aymaqlar yamasa regionlardag’ı miynettin’ qa’niygelesiwi. Sanaat ha’m awıl-xojalıg’ı sa’ykes tu’rde industrial yamasa agrar tarawlarg’a qa’niygelesedi. Ha’r bir aymaq ko’leminde de ishki qa’niygelesiw protsesi ju’z beredi (ma’selen, agrar aymaqlarda g’a’lleshilik, palız o’nimleri, sharwashılıq).
  
• 
  Miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwi - miynettin’ mug’dar ha’m sapası esapqa alınıp, onın’ ma’mleketler arasında belgili ekonomikalıq paydanı go’zlep bo’listiriliwi. Bul miynet tu’rlerinin’ bir-birinen ajıralıwı emes, al miynet tu’rlerinin’ ayırım ma’mleketlerde olardın’ baslı taraw sıpatında biriktiriliwi bolıp tabıladı.
  

Sotsial-ekonomikalıq geografiya pa’ni xalıq ha’m xalıq xojalıg’ının’ ma’mleketler, aymaqlar boyınsha jaylasıw ha’m rawajlanıw nızamlıqların u’yrenedi. Ja’miyettin’ rawajlanıwında o’ndiristi durıs jaylastırıwda jol qoyılatug’ın qa’telikler xalıq xojalıg’ına keri ta’sir ko’rsetiwi mu’mkin. Sonlıqtan xalıq xojalıg’ı tarawların jaylastırıw ha’m rawajlandırıwda o’ndiristi jaylastırıwdın’ nızamlıqları tiykarg’ı orın tutadı.
O’ndiristi jaylastırıw ha’m aymaqlıq rawajlandırıwda to’mendegi nızamlıqlar u’lken a’himiyetke iye:

1. 
   O’ndiristi aqılg’a muwapıq aymaqlıq sho’lkemlestiriw nızamlıg’ı - bul o’ndiris protsesinde ilimiy-texnikalıq progresstin’ jan’a jetiskenshiliklerin esapqa alıp, o’ndiris ka’rxanaların shiyki zat dereklerine jaqın jaylastırıw. Ma’selen, suwdı ko’p talap etetug’ın tarawlardı iri suw dereklerine, miynetti ko’p talap etiwshi tarawlardı miynet resursları qa’liplesken oraylarda, ku’ndelikli ken’ tutınıw o’nimlerin islep shıg’arıwshı ka’rxanalardı tutınıwshılarg’a jaqın jaylastırıw h.t.b.
   
2. 
   O’ndiristin’ aymaqlıq qa’niygelesiwi ha’m kooperatsiyalasıw nızamlıg’ı – bunda belgili bir aymaq ishinde o’ndiiristin’ qa’niygelesiwi ha’m ka’rxanalar arasında jetilisken o’ndiris baylanısları kooperatsiyasın ornatıw ha’mde olardın’ sırtqı ekonomikalıq baylanıslarda ken’ qatnasıwı ko’zde tutıladı.
   
3. 
   Aymaqlardı kompleksli rawajlandırıw nızamlıg’ı - bunda aymaqta jaylasqan (respublika, wa’layat, ekonomikalıq rayon) o’ndiris ka’rxanalarının’ jergilikli, ta’biyiy ha’m ekonomikalıq sharayatqa say keliwi, qa’niygelesken tarawları, infrastrukturası, tu’rli masshtabtag’ı qalalardın’ rawajlanıwı, qorshag’an ortalıqtan paydalanıwı h.t.b. nazerde tutıladı.
   
4. 
   O’ndiristi aymaqlıq aqılg’a muwapıq jaylastırıw yamasa aymaqlardın’ sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwın ten’lestiriw nızamlıg’ı - bunda ma’mleket aymag’ının’ ekonomikalıq rawajlanıwın bir-birine ten’lestiriw, o’ndiriwshi ku’shlerdi ma’mleket boylap bir tegis jaylastırıw, keleshekte xalıqtin’ tu’rmıs da’rejesin ko’teriwdi maqset etip qoyadı.
   

Ayırım ob’ektiv nızamlıqlar ha’m o’ndiristi jaylastırıwdın’ wazıypalarınan kelip shıg’ıp, to’mendegi printsiplerdi ko’rsetiw mu’mkin:

• 
  o’ndiristi shiyki zat, janılg’ı, elektro-energetika ha’m tayar o’nimdi tutınıwshı aymaqlarg’a jaqınlastırıw;
  
• 
  ta’biyiy resurslardın’ en’ paydalı tu’rlerin birinshi gezekte o’zlestiriw ha’m olardan kompleksli paydalanıw;
  
• 
  ma’mleket aymaqları boyınsha o’ndiris tarawlarınan na’tiyjeli paydalanıw;
  
• 
  o’ndiristi jaylastırıwda miynettin’ xalıqaralıq bo’liniwinen na’tiyjeli paydalanıw.