Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

4. O’ndiristi socialliq sho’lkemlestiriw formalari. O’ndiristi aymaqlıq sho’lkemlestiriwge kontsentratsiya (ja’mlesiw), qa’niygelesiw, kooperatsiya ha’m kombinatsiya tu’rleri u’lken ta’sir jasaydı. Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyada o’ndiristin’ aymaqlıq o’zgesheligi jetekshi orın tutadı. Olar o’z-ara bir-biri menen baylanıslı protsesslerdi kompleksli u’yreniw, analizlew, o’ndiristin’ bir formasınan ekinshi formasına o’te biliwi geografiyalıq pikirlewdin’ a’himiyetili o’zgesheligi bolıp esaplanadı (1-sxema).
Kontsentratsiya yamasa o’ndiristin’ ja’mlesiwi xalıq xojalıg’ının’ barlıq tarawlarına tiyisli. Biraq geografiyalıq ko’z-qarastan ol en’ da’slep sanaat, awıl-xojalıg’ı ha’m transport, yag’nıy materiallıq tarawlarda ayqın ko’rinedi. Bunnan tısqarı ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ ob’ektin usı tarawlardın’ aymaqlıq sho’lkemlestiriliwi, olardın’ jaylasıw o’zgeshelikleri belgilep beredi.
Sonday-aq, o’ndiristin’ kontsentratsiyası sanaatta «noqat» yamasa «tu’yin» ko’rinisinde, awıl-xojalıg’ında «areal» yamasa «poyas», transport ushın «lenta» yamasa «sızıqlı» jaylasıw ta’n bolıp esaplanadı. Sotsiallıq ob’ektlerdin’ aymaqlıq sho’lkemlestiriliwi bolsa, joqarıdag’ı tarawlardın’ jaylasıwı menen belgilenedi.

Ma’selen, xalıq ha’m og’an xızmet ko’rsetiwshi tarawlardın’ aymaqlıq sisteması sanaat, awıl-xojalıg’ı, transport tarawlarının’ durıs jaylasıwı tiykarında a’melge asırıladı.

Demek, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya areal, noqat ha’m sızıqlardın’ o’z-ara aymaqlıq qatnası haqqındag’ı pa’n.
Biz kontsentratsiyanın’ aymaqlıq ta’repine itibar qarattıq. Onın’ sotsiallıq ta’repide xalıq xojalıg’ının’ barlıq tarawlarında ha’r qıylı bolıp keledi. Ulıwma alg’anda, kontsentratsiyalasıw sanaat mısalında anıq yamasa sezilerli ko’riniske iye boladı. Bunda o’ndiris fondları, ulıwma o’nim yamasa jumısshı xızmetshilerdin’ tu’rli ka’rxanalarda toplanıwı, o’ndiristin’ bir pu’tin kontsentratsiyalasıwı yamasa ka’rxanalardın’ ja’mlesiwi, olardın’ qalalar ha’m rayonlarda jaylasıwı bolsa urbanistikalıq ha’m aymaqlıq ja’mlesiw sıpatında ko’riw mu’mkin.
Ja’mlesiwdin’ bul tu’rleri bir-birine o’tip turadı ha’m tu’rli rayon yamasa ma’mleketlerde ha’r qıylı ko’rinislerde boladı. Mısalı, qalanın’ oraylasıw da’rejesi belgili bir basqıshqa ko’terilgennen ha’m aymaqtın’ «sıyımı» optimal da’rejege jetkennen keyin o’zine ta’n jag’day ju’zege keledi, yag’nıy endi bul qalada qosımsha ka’rxanalardı qurıw imkaniyatı qalmaydı. Ekologiyalıq, u’y-jay, transport mashqalaları keskinlesedi. Olardı qurıw ushın jer maydanı da jetispeydi, biraq jan’a ka’rxana oraydan alısta jaylasıwın da qa’lemeydi. Na’tiyjede, jan’a ka’rxana yamasa ilimiy izertlew orayı, iri oqıw orayları, iri qalalardın’ ta’sir shen’berinde jaylasadı. Yag’nıy,qala aglomeratsiyası sanaat tu’yini payda boladı.
Biraq aglomeratsiyalar da o’zine ta’n aymaqlıq kontsentratsiya bolıp esaplanadı. Joqarıda keltirilgen mag’lıwmatlarg’a mısal etip Tashkent qalası a’tirapında jaylasqan go’sh kombinatı (Orta awıl qalashası), TashJES, Tashkent agrar universiteti, yadro-fizika institutı (Ulug’bek qalashası), alkogolsız ishimlikler kombinatı (Kibray) ha’m basqalardı ko’rsetiw mu’mkin. Tashkent xalqının’ talabı ushın za’ru’r bolg’an bul ka’rxanalardı qalag’a kurgıziwdın’ ilajı joq, biraq olar sanaat, ilim-pa’n orayına jaqın bolıwı za’ru’r.
Joqarıdan kelip shıg’ıp, o’ndiristin’ kontsentratsiyalasıwı menen qalalardın’ rawajlanıwı arasındag’ı baylanıs kelip shıg’adı. Da’slep qalanın’ payda bolıwı ha’m ken’eyiwinde o’ndiristi jaylastırıw (kontsentratsiya) jetekshi rol oynaydı. Keyin ala qalanın’ o’zi o’ndiristin’ aymaqlıq sho’lkemlestiriw faktorına aylanadı.
Kontsentratsiyag’a mısal keltirip o’temiz. O’zbekstanda sanaat o’ndirisinin’ yarımınan aslamın ha’r birinde 2000 nan aslam jumısshı isleytug’ın ka’rxanalar o’ndiredi. Bul o’ndiristin’ ka’rxana ko’lemindegi kontsentratsiyalasıwı bolıp tabıladı. Tashkent qalasında jaylasqan ka’rxanalar respublika sanaat o’niminin’ 20-25%-in beredi, bul urbanistikalıq kontsentratsiya bolıp esaplanadı. Eger Ferg’ana alabın respublikamızdın’ tiykarg’ı pille yamasa miywe orayı, neft’ o’nimleri yamasa o’simlik mayın o’ndiriwshi rayonı sıpatında ko’rsek, onda aymaqlıq kontsentratsiyanı nazerde tutqan bolamız. Kontsentratsiyanın’ joqarı yamasa to’men ekenligi ma’lim bir tarawdın’ rawajlang’anlıq da’rejesin belgileydi.
Bul jerde tiykarg’ı ko’rsetkish bolıp qala ha’m wa’layatta jasawshı xalıqtın’ u’lesi u’lken rol oynaydı. Mısalı, Ferg’ana alabında O’zbekstan Respublikası xalqının’ 27%-ti jaylasqan. Eger ka’rxananın’ o’ndiris ko’rsetkishi joqarıdag’ı sannan joqarı bolsa onda o’ndiris tarmag’ı qa’niygelesken ha’m kontsentratsiyalasqan bolıp tabıladı.
Ka’rxananın’ urbanistikalıq ha’m aymaqlıq kontsentratsiyalasıwı tu’rli rayon ha’m ma’mleketlerde tu’rlishe birikpege iye boladı. To’men da’rejedegi ka’rxana yamasa o’ndiristin’ kontsentratsiyalasıwı joqarı urbanistikalıq kontsentratsiyalasıwg’a tuwra keliwi de ushırasadı. Bunda qalada kishi ka’rxanalar sanı ju’da’ ko’p boladı, al kerisinshe urbanistikalıq kontsentratsiya to’men, biraq o’ndiris kontsentratsiyası joqarı bolıwı da mu’mkin. Bunda kishi qalada, ma’selen, Asaka yamasa Xiywada u’lken o’ndiris ka’rxanalarının’ jaylasıwı mısal bola aladı. Tap sonday, to’men da’rejedegi urbanistikalıq kontsentratsiya joqarı aymaqlıq kontsentratsiyag’a da alıp keledi. Bunday jag’daylarda shiyki zat ha’m tayar o’nimdi transportta tasıw qa’rejetleri ko’beyedi. Miynet resursı jetispeydi, en’ a’hmiyetlisi ekologiyalıq ten’salmaqlılıq buzıladı.
Demek, qaysı da’rejedegi kontsentratsiya maqsetke muwapıq? Ha’r tu’rli u’lkenliktegi o’nimlerdi ha’r qıylı u’lkenliktegi ka’rxanalar, qala yamasa rayonlarda o’ndiriwi mu’mkin. Demek kontsentratsiya ob’ektiv nızamlıq, biraq ol ha’mme ma’mleketlerge ta’n ha’m ekonomikalıq na’tiyjelikke iye bolsa da onın’ ma’lim shegarası, ko’lemi bolıwı sha’rt.