Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Atom elektr stantsiyaları. 1954 jılı Moskva qalasına jaqın jerde Obninsk qalasında du’nyada 1-marte 5-mın’ kvt-qa iye bolg’an atom elektr stanciyası iske tu’sti. Bul elektr stanciya tariyxta atom energiyasınan tınıshlıq maqsette paydalanıw da’wirin baslap berdi. AES-lerdin’ janılg’ısı sıpatında uran, bayıtılg’an uran, sap taza izotoplı uran, plutoniy, toriy paydalanılmaqta. 1 kg yadro janılg’ısı energiya kontsentraciyasında shama menen 23 mln kvt/saattı quraydı. Bul ha’r qanday janılg’ı energiyası koncentraciyasınan million ma’rte jo’qarı esaplanadı.
Ha’zirgi waqıtta paydalanatug’ın atom reaktorlarının’ ha’r tu’rliligi, ayırım bo’limlerinin’ fizikalıq-texnikalıq sheshimlerinin’ tu’rlishe bolıwı menen birge olardın’ islew principi ulıwma uqsaslıqqa iye. AES-lardın’ puw turbinaları elektr stanciyalardan o’zinin’ reaktorı menen parq qıladı. AES reaktorı to’men ha’m tez neytronlarda isleydi. Quramına qaray reaktorlar suw, suyıq metal ha’m gaz benen suwıtılatug’ın reaktorlarg’a bo’linedi. Reaktorlar grafitli suwlı, awır suwlı , berilliy oksidli reaktorlarg’a bo’linedi.
Regulyator sıpatında kadmiy, bor sterjenleri paydalaniladi. Eger reaktordın’ aktiv zonasına kadmiy sterjeni tu’sirilse, ol jıllıq neitronların jutıw na’tiyjesinde shınjırlı reakciyasın pa’seytedi yamasa toqtatıwı mu’mkin. Reaktor uran yamasa toriydın’ bo’lekleniwinen ajıralıp shıqqan energiya esabına suw yamasa gaz 300-500⁰C temperaturada arnawli qubirlar arqalı jiberiledi. Bul jerde aylanba turbinalardan o’tken suwdı suwıtadı h’a’m kompressor ja’rdeminde bo’listiriw qurılmasına h’a’m elektr tarmag’ına jalg’anadı. Rektordag’ı processler avtomatik basqarıladı.
AES qurılısına ta’sir etiwshi faktorlarg’a to’mendegiler kiredi:

1. 
   Miynet resursları jetispeytug’ın aymaqlarda qurıladı.
   
2. 
   Elektr energiyasın ko’p paydalanıwshı rayonlarda.
   
3. 
   GES, JES-ların qurıw imkaniyatı joq rayonlarg’a qurıladı.
   

AES-ler energiya o’ndiriwde du’nya ju’zi boyınsha JES, GES-lerden keyin u’shinshi orındı iyelep, onın’ u’lesine barlıq o’ndirilgen energiyanın’ 17%-i tuwra keledi. AES-ler du’nyanın’ 32 mamleketinde qurılg’an bolıp, tiykarınan AQSh, Frantsiya, Yaponiya, Litva, Rossiya mamleketlerinde iske tusken bolsa India, Turkiyada AES-lar qurilmaqta. AES-ınan Fukusima, İgnalina, Novovoronej, Beloyar, Kola, Smolensk, Balabino AES qurılıp iske tu’sken. Ha’zirgi waqıtta dunya ellerinde AES quriw boyinsha u’lken perspektivalar qoyılıp otır.