Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Tayanch so‘zlar:

1. 
   Iqtisodiyot - xo‘jalik yuritishni qanday qilib eng kam mablag‘ sarf qilgan xolda amalga oshirish mumkinligini ilmiy jihatdan o‘rgatuvchi fan.
   
2. 
   An’anaviy iqtisodiyot – ne’matlarni qay tariqa ishlab chiqarish g‘oyat sekin o‘zgaradigan urf-odatlar bilan belgilanadi. Ko‘pchilik odamlar arang tirikchilik qiladi.
   
3. 
   Markazlashtirilgan, buyruqbozlik iqtisodiyoti – ega bo‘lgan tizimlar uchun rejalar tuzadigan va amalga oshiradigan siyosiy rahbarlarga muhandislar, iqtisodiyotchilar, kompyuter bo‘yicha muhandislar, sanoat vakillaridan iborat “rejachilar” deb ataluvchi yuksak malakali xodimlar guruhi tomonidan maslahatlar berib turadi ya’ni qanday tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi kerakligini belgilaydi.
   
4. 
   Bozor iqtisodiyoti – bunday tizimda ko‘plab alohida xaridorlar va sotuvchilar jamlanib, Nima, Qanday va Kim? savollariga javob beradi, ya’ni resurslar talab va taklif qonuniga binoan ishlatiladi.
   
3. 
   Aralash iktisodiyot - bozor iqtisodiyoti jamiyatning barcha tomonlarini ta’minlay olmasligi tufayli, uch muhim muammolarini - pul muomalasini, tub ijtimoiiy iste’molni va iqtisodiyotning tashqi samaradorlik ta’sirilarini davlat aralashuvisiz eplay olmaydi. Bozor tizimi davlat iqtisodiy faoliyati bilan to‘ldiriladi.
   

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Iqtisodiy fanlarning vazifalari nimadan iborat?
   
2. 
   Qanday iqtisodiy tizimlar mavjud?
   
3. 
   “Makro va mikroiqtisodiyot” deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   “Korxona iqtisodiyoti va menejmenti” fani qaysi fanlar bilan bog‘liqdir?
   

2-ma’ruza

Bozor iktisodiyoti sharoitida kimyo va ozik-ovkat sanoati korxonalari va firmalari
Reja:

1. 
   Korxona tugrisida umumiy tushuncha .
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar tugrisida” konuning mazmuni va mohiyati.
   
3. 
   Mulkchilik shakli buyicha korxonalarning turlari. (xususiy, shirkat, davlat, kichik, kushma korxonalar, birlashmalar, aksionerlik jamiyatlar)
   

1. Korxona va firmalar tugrisida umumiy tushunchalar.
Bozor iktisodieti sharoitida korxonalar halk hujaligining asosiy bugini bulib, ular mamlakat iktisodiy imkoniyatlarining yuksalishi va rivojlanishi ta’minlaydilar, halk hujaligining va halkning mahsulotlariga bulgan talabini kondiradilar.
Hukukiy shaxs hukukiga ega bulgan, mulkchilik hukuki eki hujalikni tula yuritish hukuki buyicha uziga karashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chikaradigan va sotadigan eki mahsulotni ayrim boshlaydigan, ishlarni bajaradigan, hizmat kur-satadigan, rakobat hamda mulkchilikning barcha shakllari teng hukukli sharoitida amaldagi konunlarga muvofik uz faoliyatini ruebga chikaradigan mustakil hujalik yurituvchi sub’-ekt korxona hisoblanadi.
Korxona mustakil balansga ega bulib, u hukukiy shaxs hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining mulkchilik tugrisida kabul kilingan Qonunga binoan kuyidagi turdagi korxonalar faoliyat kursatishi mumkin: jismoniy shaxsning hususiy mulkiga asoslangan korxonalar; shirkat (jamoa) mulkiga asoslangan jamoa, oila, maxalla korxonalari, ishlab chikarish kooperativlari ;
Hujalik jamiyatlari va shirkatlariga, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarga karashli korxonalar hamda jamoa mulkining boshka shakllariga asoslangan korxonalar ;

1. 
   davlat mulkiga asoslangan respublika korxonalari ;
   

Aralash mulkka asoslangan davlatlararo va kushma korxonalar hamda mulkchilikning turli shakllariga mansub, tulik eki hissaboy yusinda ishtirok etishga asoslangan boshka korxonalar.

2. 
   O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar tugrisida” konunning mazmuni va mohiyati.
   

O’zbekiston Respublikasidagi korxonalar tugrisida konun 1991yilda kabul kilindi. Ushbu konun tovar-pul munosabatlari rivojlanaetgan va boshkariladigan bozor sharoitida mulkchilikning barcha shakliga mansub korxonalarni barpo etish, ular faoliyati-ning,ularni kayta tashkil etish va tugatishning umumiy hukukiy, iktisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilab beradi.
Qonun foyda olishni kuzlab ish olib boradigan korxonalarning mustakilligini ta’minlashga karatilgan bulib, ularning hukuklari va ma’suliyatini belgilaydi, boshka korxonalar va tashkilotlar, halk deputatlari Sovetlari, davlat boshkaruvi idoralari bi-lan munosabatlarini tartibga soladi.
Qonunning birinchi bulimida korxonalar va ularning asosiy vazifalari, korxonaning turlari, hujalik uyushmalari tugrisidagi moddalar kursatilgan.
Qonunning ikkinchi bulimida korxonani barpo etish va uni ruyhatdan utkazish, ya’ni korxonani barpo etishning umumiy korxonalar va korxonalarning alohida bulinmala-rini barpo etish, faoliyat turlariga litsenziya olish koidalari keltirilgan.
Uchinchi bulim korxonaning mulkdori va mol-mulkiga egalik kilish haqida.
Turtinchi bulim korxonani boshkarish buyicha :korxonani boshkarishni tashkil etishni umumiy koidalari, korxonaning raxbari, korxona kengashi moddalari keltirilgan .
Beshinchi bulim korxona hujalik faoliyatining asosla... korxona oladigan foyda ,xodimlarning mexnat daromadla... korxona faoliyatini rejalashtirish ,hujalik munosa-batl...... mahsulotni sotish, narh-navo va narh belgilash, moliya va kre......munosabatlari, kapital kurilish, korxonaning tashki iktiso...... faoliyati haqidagi moddalar urin olgan.
Konunning oltinchi bulimi korxonaning ijtimoiy kafolatlari tugrisida,
ya’ni:korxonaning ijtimoiy faoliya..... korxonaning mexnat jamoasi, uning vakolatlari ;korxona meh..... jamoasining umumiy yigilishi; jamoa shartnomasi haqida konun modda-lari keltirilgan; Konunning ettinchi bulimi korxona va davlat haqida..... korxonalar hukuklari va manfaatlarining kafolatlari; korh.....hujalik faoliyatining hukukiy va ik-tisodiy shart -sharoitl..... hisob
3. Mulkchilik shakli buyicha korxonalarning turlari.
O’zbekistonda kabul kilingan korxonalar tugrisidagi konunda kayd etilgan turlari kuydagilardir :

• 
  respublika ,ajiabiy mamlakatlar fukarolarining yakka hol mulkiga asoslangan qhususiy va shaxsiy ) korxonalar ;
  
• 
  jamoalar, oilalar, maxallalar, kooperativlarning shirkat mulkiga asoslangan korxonalar;
  
• 
  davlat mulkiga asoslangan korxonalar.Ularning kurinishlari -respublika, munitsipalitet shaxar, tuman) korxonalari;
  
• 
  katnashchilarning tupa yohud kisman payiga qulushiga) asoslangan korxonalar ;
  

-kushma mulkka asoslangan korxonalar.
Hususiy korxona qfirma) va shirkatlar - ayrim shaxslarning eki oilalarning shaxsiy mablaglari hisobiga tashkil kilingan bulib, korhona firma) uz faoliyatida shu shaxs yoki oilaning manfaati uchun hizmat qiladi.
Korxona egish uzining eki oilashning mablagini sarflaydi, barcha ishlar uchun javob beradi: harajablar kiladi, kelaetgan daromaddan unumli foydalanadi karz va chi-kitlarni uz hisobidan kolaydi, shaxsan uzi karor kabul kiladi qm-n, korxonani eki firmani epishi eki sotib yuborishi mumkin).
Hozirgi zamon iktisodietida hususiy firmalarda ellangan ishchilar bulishi ham mumkin.
Garchi hususiy firmalarni ishi muvaffakiyatli bulsada, uning yirik firmaga aylanishi dargumondir, chunki yirik korxona tashkil kilish uchun juda kup mablag kerak.
2.SHirkat-bir necha shaxs eki tashkilotlar birlashib faoliyat kursatish maksadida shirkat, ya’ni sherikchilik tuziladi.
Bunday korxona eki firmani tashkil kilishda shirkatning har bir ma’lum mik- dorda pul kuyadi, ya’ni uz hissasiniqulushini)kushadi.Kushilgan barcha pullar firmaning ustav kapitalini tashkil kiladi. SHirkat a’zolari uzaro shartkomalar tuzadilar.
Aytib utilgan korxona turlari odatda kichik (ishlovchilar soni 50: kishi) va urtacha korxonalarga hosdir (500-gacha) Yirik korxonalar esa aksariyat hollarda aksio-nerlik jamiyatlarini tuzadilar.
Aksionerlik jamiyatlari (yuridik) korxonalar hamda jismoniy (fukarorlar) shaxslarning kapitallarini birlashtirib, ular asosida aksiyalar chikarish va sotish orkali tuziladigan jamiyatlardir (majburiyati cheklangan firmaning keng tarkangan turi)
Aksionerlik jamiyati A.J. tuzilaetganda, aksiyalar ochik obuna orkali yuridik shaxslarga, mazkur mamlakat va ajnabiy fukarolarga hamda firmalarga sotilishi mumkin. Boshka yuli -A.J.-ni ta’sis etuvchilar aksiyalarni uzaro bulib oladilar
(A.J.-ning epik kurishishi )
Aksiya, pay kogozi)-kimatbaxo kogoz bulib, unda baxosi va korxona firma) nomi kursatilgan buladi .Aksiyaning boshlangich narhi nominal narh deyiladi.Sotib olingan aksiya mikdori aksiya paketi deyiladi.Agar bu mikdor korxonani yakka tartibda boshkarishni ta’minlash uchun etarli darajada bulsa, u holda aksiyaning nazorat paketi deyiladi.
Aksionerlik jamiyatining eng oliy organi aksionerlik majlisi bulib, u odatda yiliga bir marotaba utkaziladi.Majlisda korxona eki firma ishlari muhokama kilinib, daromadning kancha kismni dividend tarzida tulash va kancha kismini ishlab chikarishni rivojlantirishga sarflash kelishib olinadi .
Aksionerlik jamiyati erkin kapitalni markazlashtirish va yirik korxona tashkil kilishning asosiy shaklidir. SHu bilan birga axoli jamgarmalarini shulab chikarishga safarbar kilib, ularni kapitalga aylantirish vositasi hamdir.
Aksionerlik jamiyati hususiy firma va shirkatlarga nisbatan uz mablaglarini orttirish va ishlab chikarishni rivojlantirishda kuprok imkoniyatlarga ega.
A.J. ishlarini yirik aksionerlardan tashkil topgan rais boshchiligida direktorlar kengashi boshkaradi.
Davlat va munitsipial korxonalar.
Davlat korxonasi markaziy davlat) mablaglar qbyudjet) hisobiga tashkil topadi.
Munitsipal korxona eki firma esa maxalliy qtuman,shaxar)byudjeti evaziga tashkil kilinadi. Ular davlat mulki bulib,markaziy va maxalliy hokimiyatga karashli buladi va ishlab chikarishing eng muhim va ma’suliyatli vazifalarini bajaradi qmudofaa, aloka, transport va hokazolar).
Davlat byudjeti axoli, barcha korxona ,firma va tashkilotlar tomonidan tulana-digan soliklar hisobiga tashkil topadi .
Korxona tashkil kilishda davlat tomonidan berilgan mablag byudjet assignova-niesi deyiladi.
Davlvt va munitsipal korxona va firmalar hususiy egalik korxona va firmalar hususiy egalik kilishga sotilishi mumkin. Ba’zi ishchi va xodimlar korxonalarini kisman sotib oladilar va natijada jamoaning sherigiga aylanadilar . SHunin- gdek,bundaykorxonalar ijaraga ham berilishi mumkin.Ijarachilar davlat va maxalliy tashkilotlar bilan ijara haqida shartnoma tuzadilar. SHartnomada korxona davlatga tula-shi zarur bulgan ijara haqi mikdori va ijara muddati kursatiladi.Korxona mahsulotlari va ularni sotishdan kelgan daromadlarga ijarachilar egalik kiladilar qkorxona ijarachi-lar mulkiga aylanib kolmaydi ).
Birlashmalar yukorida keltirilgan korxona qfirma ) turlaridan boshka yana it- tifok, assotsiatsiya quyushma) va konsern qbirlashma) kabi korxona birlashmalari mavjud.
Bir necha korxona qfirma)lar ma’lum masalalarni birgalikda hal kilish maksadida bir-lashma tuzishlari mumkin .Buning uchun ular shartnomalar imzolaydi va birlashma ustavini ishlab chikaradilar. Ta’sis etuvchilar birlashmaning barcha vazifalarini birgalikda hal kilishni kelishib oladilar. Masalan, umumiy axborot hizmatini eki xodimlarining bar-chalikda ukishini tashkil etish maksadida bir necha uhshash korxona qfirma)lar ittifok eki assotsiatsiyaga birlashishlari mumkin.
Kichik korxonalar.
Respublikamizda urta va kichik biznesni rivojlantirishga katta axamiyat berilyapti va uni rivojlantirishga oid davlat tomonidan konun va karorlar kabul kilingan.CHunki bozor iktisodieti sharoida kichik va urta biznesni rivojlantirish respublika iktisodiyotini rivojlantirishning asosiy omillaridan biridir. Kichik va urta biznesni rivojlantirishda kichik korxonalarningroli kattadir. Kichik korxonalar tizimini keng mikiesda tashkil kilini hamda rivojlanishi iste’mol bozorini mahsulotlar bilan tuldirishga, hizmat kursatish kulamini oshirishga ,ijtimoiymexnat taksimotini kengaytirishga, ishlab chikarishda ilmiy- tehnika yutuklarini joriy kilishga va mahsulotlarni horijiy davlatlar bozoriga chikish imkonini oshiradi.
Kichik korxonalarda ishlovchilar soni sanoatda va kurilishda 50-80 kishigacha, fan va boshka ilmiy hizmat kursatish muasasalarida 100 kishigacha, boshka ishlab chikarish tarmoklarida esa 15 kishigacha ishlaydi. Kichik korxonalarni konun buyicha halk hujaligining hamma sohalarida davlat eki jamoat mulki asosida tashkil kilish mumkin .
Kichik korxonalarning kuyidagi afzalliklari bor :
-kichik korxonalar istemol bozorining uzgarishiga tezlik bilan moslashadi ;
-iste’molchilarning turli hil talablarni tezlik bilan hisobga oladi va konikarli mahsulotlar ishlab chikaradi ;
-ular yangi tehnika va tehnologiyalarni tezlik bilan ishlab chikarishga joriy
eti-lar.
-kurilish ishlarni va kuvvatlarni tezlik bilan amalga oshiradilar va kullaydilar; -boshkarish xarajatlari kam; -ishsizlik kamaytiradi .
Kichik korxonalar mustakil balansga va bankda alohida hisob rakamiga ega bulib ,u hukukiy shaxs hisoblanadi . Daromadlarini erkin ravishda taksimlaydilar va baxolarini uzlari belgilaydilar ;davlat tomonidan kuplab imtiezlar berilgan.
Konchilik sanoati ishlarida hozirgi vaktda kuplab kichik korxonalar tashkil etil-gan va tashkil etilmokda. Bular asosan kichik konlarda kazib chikarish bilan boglik bul-gan korxonalardir. Kushma korxonalar.
Bozor munosobatlariga utish ,tashki iktisodiy alokalarni kayta kurish sohasida mamlakatimiz hududida chet- el firmalari bilan kushma korxonalar tashkil kilinishga alohida axamiyat berilmokda . Kushma korxonalar tashkil kilish respublikada utkazilaet-gan tub islohotlarning muhim buginlaridan biri bulib ,u mamlakatning iktisodietini mustaxkamlashga ,halkaro obrusini oshirisha ,ishlab chikarish tehnika va tehnologiyasini tashkil kilishniga hizmat kiladi .
Kushma korxonalar tuzilishning afzalliklari kuidagilardan iborat :
-chet el zamonaviy tehnika va tehnologiyasi korxonalarimiz ishlab chikarishini ta-komillashtiradi;
-ishlab chikariladigan mahsulot sifatini oshiradi ,uni jaxon bozorida rakobat kilish darajasiga kutaradi ;
-ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan tuldirishga kumaklashadi ;
- kushma korxonalar yangi ish joylarini yaratadi ,ichilarning zamonaviy tehnika tehnologiyani uzlashtirishga va shu orkali malakarini oshirishga imkon tugdirada;
-respublikamiz korxonalarining jaxon bozoriga chikishiga imkon beradi .
Respublikamizda kushma korxonalar faoliyatiga doir bir kator , jumladan,
”Tadbirkorlik haqida“, ”O’zbekistoning chet el iktisodiy faoliyati haqida “va
“O’zbekistonga chet el sarmoyalarini kiritish haqida”gi konunlar kabul kilib, ularga O’zbekiston korxona-larning chet el korxonalari bilan uzaro manfaatli hamkorlik kilish uchun ishlab chikarish faoliyatining tashkiliy ,iktisodiy hamda hukukiy asosini berilgilovchi tartiblar ishlab chikirgan va hukukiy asoslar vujudga keltirilgan .
Asosiy hujatlarda kushma korxonalarni tashkil kilish va tugatish koidasi, ular- ning faoliyati ,hukuk va burchlari, moddiy va tehnika ta’minoti, aktivlari hosil kilish, mexnat munosabatlari, daromadlarning taksimlanishi, valyuta tushumlari, jamgarmalari, solik tulash tartibi eritilgan .
Horijiy sarmoyalarni ragbatlantirish tugrisida kabul kilingan hujjatga muvofik horijiy ishbilarmonlarga binolarni, imoratlarni va mashina -uskunalarni mulk kilib sotish hukuki berilgan. Mamlakatda halkaro savdo-sotik uchun shart -sharoitlarga erkin tus berilgan .Respublika milliy sugurta jamgarsini barpo etmokda, uning asosiy mak-sadi horijiy sarmoya egalariga kafolat berishdan iborat. Kushma korxonalar yangi yuridik shaxs tashkil etish yuli bilan chet el eki chet ellik sarmoyadorlarning O’zbekiston Respublikasida faoliyat kursatib turgan korxonada ulush sotib olish yuli bilan barpo etiladi. Kushma korxonalar barpo etish tugrisidagi karorni chet ellik sarmoyador va
O’zbekiston Respublikasidagi korxona egasi kabul kiladilar.
Qushma korxonalarning ustav fondiga har bir katnashchining ulush kushish muddatlari, hajimlari, bu ulushni kushish va baxolash tartibi ta’sis hujjatlarda nazarda tutiladi. Kushma korxonaning katnashchilari tomonidan korxona ustav fondiga ulush sifatiga kushi-ladigan mol-mulkning kiymati katnashchilar urtasidagi kelishuvga muvofik belgilanadi.
Kushma korxonaning ustav fondi hisobiga ishchirokchilar asbob-uskunalar va boshka moddiy boyliklarni qshu jumladan “nou-hau“ ihtirosidan foydalanish), milliy valyutada-gi pul mablaglarini, erkin konvertatsiyalanadigan valyutada va boshkalarda kiritishlari mumkin. SHunidek ustav fondi korxona faoliyatidan tushadigan foyda eki ihtirochilarning kushimcha ulushlari evaziga tuldirishi mumkin.
Kushma korxona iktisodida ustav fondining axamiyati shundaki, olinadigan foyda ishchirokchilarning kushgan ulushlariga mutanosib ravishda taksimlanadi. SHuning uchun kushma korxona ustav fondiga O’zbekistonlik ishchirokchilarning kushgan hissalarini tugri baxolash muvafakiyat garovidir.
CHet el sarmoyalari ishtirokiyadagi korhoan uzi ishlab chikargan mahsulotni litsen-ziyasiz eksport kilishga va uzining ishlab chikarish ehtiejlari hamda ichki bozorda sotish uchun mahsulot import kilishga haqlidir.
Kushma korxonalarda ularning faoliyati, jamoani rivojlantirish, kadirlar taer- lanish va kayta taerlash uchun zaxira fondi va boshka fondlar yaratiladi.
Kushma korxona faoliyatini boshkarishni uning ulushdorlari tomonidan tuzilgan kengash qkushma boshkaruv uning oliy organi hisoblanadi) amalga oshiradi.
Korxona uzining mustakil balansiga ega bulib ,mahsulot ishlab chikarish xarajat-larini uzi koplaydi ;uzini uzi mablag ,valyuta tushumlari bilan ta’minlaydi. Badal tu-lovlari evaziga moliyaviy fond hosil kiladi.
Kushma korxonalar bugalteriya hisob kitoblari O’zbekiston Respublikasining amaldagi konunlarda belgilangan tartibda olib boradi.