Sanoat tarmoqlarini boshqarish

2.3. Mashinasozlik zavodida shamollatish tizimlarini 

tashkillashtirish 

SHamollatish ishlab chiqarish xonalaridagi havoni keragicha 

almashtirishni ta’minlaydi va ishlovchilar uchun hamda texnologik 

jaraYonning borishi uchun qulay sharoit yaratadi, ya’ni texnologiya va 

sanitariya me’Yorlarida belgilangan harorat namlik tartibi (rejimi) hosil 

bo‘ladi, xonadan ortiqcha issiqlik namlik chiqib ketadi, shuningdek, 

xonada boshqa zararli aralashmalar (chang, gazlar ) miqdori ruxsat etilgan 

qiymatgacha kamayadi. Havoning harakatlanish usuliga ko‘ra tabiiy va 

mexanik shamollatishlar farqlanadi. Tabiiy shamollatishda xonaga havo 

tabiiy kuchlar — gravitatsion-issiqlik va shamol bosimi ta’sirida kiradi va 

chiqib ketadi. Gravitatsiya — sovuq va isigan havoning solishtirma 

og‘irliklaridagi natijasiga ko‘ra yuzaga keluvchi bosim. 

Binoning shamolga ro‘para tomonidan ta’sir qilganda yuqori ortiqcha 

bosim, shamolga teskari tomondan ta’sir qilganda esa havoning past 

bosimi (siyraklanish) yuzaga keladi. Ortiqcha bosim (Pa) ushbu 

formuladan aniqlanadi: 

P=a(6.1) 

Bu erda: a — aerodinamik koeffitsient, u binoning tashqi to‘sig‘i 

Yonidagi ortiqcha bosim siyraklanishi to‘liq shamol bosimining qancha 

qismini tashkil etishini ko‘rsatadi, 

Form. — shamolning to‘liq dinamik bosimi, u binoning shakliga bog‘liq 

bo‘lib, tajriba yuli bilan aniqlanadi va bildirgich adabiYotidan keltiriladi, ro 

— havoning zichligi, V

sh2

 — shamolning tezligi. 

Havo girdobsimon (katta tezlikda) harakatlanganda bosimlarning 

taqsimlanishi binoning katta-kichikliligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu hol har 

qanday shakldagi bino uchun aerodinamik koeffitsientlarni asl binoga 

o‘xshatib geometrik usulda yasalgan namunada (modelda) aniqlashga 

imkon beradi. Agar birgina xonaning ochiq teshiklari yaqinida har xil 

bosimlar yuzaga kelsa, u holda shamol ta’sirida xonada havo almashinuvi 

(gaz almashinuvi) yuz beradi. 

Havoning filtrlanishi deganda, asosan, deraza va eshiklardagi tirqishlar 

orqali tashqaridan havo kirishi natijasida tartibsiz ravishda tabiiy havo 

almashinuvi tushuniladi. U har xil haroratlarda havoning zichligi turlicha 

bo‘lishi tufayli yuz beradi. SHamol bo‘lganda filtrlanish kuchayadi. 

SHamol bosimidan va shaxtalar orqali bo‘ladigan tortish kuchidan 

foydalanish uchun shaxtalarga deflektorlar deb ataladigan maxsus shaklli 

o‘rnatiladi. Deflektorning ishlashi asbobga havo oqimi tegib o‘tganda uning 

sirtida siyraklanish hosil qiladigan shamol quvvatidan foydalanishga asoslangan. 

SAGI deflektori eng ko‘p tarqalgan. Uning katta-kichikligi patrubokning 

diametriga qarab tanlanadi. Deflektorlar ipakchilik sanoati korxonalarida 

qo‘llaniladi (masalan, ular Marg‘ilon pilla tortish kombinatining pilla 

tortishssexida shamollatish sistemasi ishining samaradorligini oshirish maqsadida 

qo‘shimcha so‘ruvchi tuzilmalar sifatida o‘rnatilgan). 

Mexanik usulda shamollatishda havo ventilyatorlar Yordamida kiritiladi va 

chiqariladi. SHamollatish sistemalari vazifasiga ko‘rayangi havo kiritadigan va eski 

havoni chiqaradigan turlarga ajratiladi. Ular havoni umumiy tarzda 

almashtirishi mumkin. Kiritadigan sistemalar xonaga tashqaridan toza havo 

kiritadi, chiqaradigan sistemalar esa ifloslangan havoni xonadan chiqarib 

yuboradi. Kiritib - chiqaradigan sistema yuqorida aytilgan ikkala sistemaning 

birikmasidan yuqori bo‘lib, bir o‘zi ikki vazifani bajaradi, eski havoni chiqarib 

o‘rniga yangi havoni kiritadi. 

Agar zararli ajralmalar manbalari tarqoq joylashgan bo‘lib, butun xona Yoki 

uning bir qismi (ish mintaqasi) shamollatiladigan bo‘lsa, bunday shamollatish 

umumiy shamollatishdeyiladi. Ifloslangan havoni bevosita uskunaning, ya’ni 

zaharli ajralmalar manbaining o‘zidan chiqarib yuborish Yoki xonaning 

qandaydir muayyan qismiga yangi havo berish mahalliyshamollatishdeyilib, 

havo taqsimlagichlar deb ataladi. Ularning texnik ko‘rsatkichlari 6.1-jadvalda 

keltirilgan. 

4.904-29  seriyali    VDSH    turidagi    olti    diffuzorli,      ikki  oqimli  havo 

taqsimlagichlarning texnik ko‘rsatkichlari. 

 

Havoni gaz taqsimlagichlar 

Tur o‘lchami  O‘lchami, mm 

Fm 

 

 

 

 

 

VDSH-2 

250 500 136 0,05 

VDSH-3 

315 630 158 0,08 

VDSH-4 

400 800 196 0,13 

VDSH-5 500 

1000 

222 

0,2 

VDSH-6 630 

1200 

256 

0,31 

VDSH-8 800 

1600 

299 

0,5 

 

Plafon bo‘g‘iziningyuzini (m

2

)  Fmax ningqiymati bilan cheklash lozim: 

Fmax=0,13X

2

n  

Bu erda: X

n

— plafonning chiqish joyi tekisligidan ish mintaqasigacha bo‘lgan 

masofa, u odatda X

n

= 4m bo‘ladi. Demak, 

Fmax = 0,21m

2 

 

VDSH plafonlarining 5 turidan foydalanish tavsiya etiladi. Ish mintaqasida 

havoning harakat tezligi 0,3 m/s dan oshmasligi uchun xona polining 1m

2

yuziga 

VDSH plafonlari orqali 60 m

3

/soatdan ortiqhavo bermasligi zarur. 12x18 m.libitta 

ustunlar panjarasiga to‘g‘ri keladigan polning yuzi 216 m

2

ni tashkil etadi va 

havoni almashtirilishiga qarab, bu maydonga 4+8 ta plafon to‘g‘ri keladi K

O

=10— 

20 (1/soatda), Bitta panjara hajmiga 26000m

3

/soat, maydonga esa 3250 m

3

/ 

soatgacha havo to‘g‘rikeladi. Bunda VDSH-5 ning bo‘g‘zida havo tezligi ushbu 

ko‘rsatkichni tashkil etadi: 

Form.= 4,5m/s 

Havo almashinuvining boshqa shart-sharoitlari uchun plafonlar tanlashda 

ana shu tezlikni ko‘zda tutish darkor. 

Toza havo to‘rt burchak shakldagi havo o‘tkazgichning pastki Yoki Yon 

devorlaridagi eni 60-100 mmli to‘rtburchak tirqishsimon teshiklar orqali 4-5 m/s 

bilan kirishi mumkin. Teshiklar bir-biridan 2-3 m oraliqda joylashtiriladi hamda 

oqimini kerakli tomonga Yo‘naltirish uchun to‘siqchalar va kurakchalar bilan 

ta’minlanadi. 

Agar ishlatilgan havoda zararli va bakterial iflosliklar bo‘lsa, uning hammasini 

tashqi toza havo bilan almashtirish zarur. Bunday shamollatish sistemasining 

qo‘llanilishiga havosi zaharli va bakterial moddalar bilan ifloslanadigan pilla 

tortishssexini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bunday iflosliklar uchun ruxsat 

etilgan chang to‘yinganligining 30% ga (yilning sovuq davrida) issiqlikni tejash 

maqsadida bu havodan qayta foydalanish mumkin. Bunday shamollatish 

sistemasi havodan qayta foydalaniladigan (retsirkulyasiya) sistema deb 

yuritiladi. Mazkur sistema ipak yigirish korxonalarida qo‘llaniladi. Bu 

erdassexdan olingan havo changida tozalangandan so‘ng qayta foydalanish 

mumkin. 

Mahalliy so‘rish sistemasi qator qurilmalardan tashkil topgan. Ular 

mashinalarda ifloslangan havoni yakka tartibdaso‘rib oladigan tuzilmaga, 

so‘ruvchi havo almashtirgichlarga va markazdan ko‘chma ventilyatorga 

ega. Ushbu ventilyator ishlatilgan havoni bino tomidan chiqarilgan so‘rish 

quvuri orqali chiqarib tashlaydi. 

Ayrim fabrikalarda umumiy so‘rish qurilmasissexning shipi ostidan 

Yoki chordoqdan o‘tkaziluvchi so‘ruvchi havo o‘tkazgichlar ko‘rinishida 

ishlanadi. Bunday so‘ruvchi qurilmalarda o‘qli ventilyator Yoki markazdan 

ko‘chma ventilyator qo‘llanilmoqda.Ularni o‘rnatish uchunssex oraliqlari 

plitalarida ventilyatorning o‘lchamlariga (biriktirish patrubogining 

diametriga) mos teshik hosil qilinadi. Mazkur ventilyatorlar bevosita 

xonadagi havoni chiqarib tashlaydi. Tomga o‘rnatilgan katta bosim hosil 

qiluvchi markazdan qochma ventilyatorlar gorizontal so‘ruvchi havo 

o‘tkazgichlar mavjud bo‘lganda qo‘llaniladi. Tomga o‘rnatiladigan 

ventilyatorlar Yordamida shamollatish umumiy so‘rish sistemasi 

hisoblanadi. 

Ergonomika insonning ish jaraYonidagi harakatidir. Ergonomika ishlab 

chiqarish jaraYonida ishchining charchamasdan, mehnat qobiliyati 

pasaymagan vasog‘lig‘iniYo‘qotmagan ishda eng yuqori ish 

unumdorligiga erishishda funksional imkoniyatlarini o‘rganuvchi fandir. 

U nazariy fan bo‘lib, fiziologiya, psixologiya, antropometriya, mehnat 

gigienasi va insonning ish faoliyatini kompleks ravishda qamrab oladi. 

Qulay ish zonasini tanlash. Hozirgi paytda yangi texnologik jaraYon, 

kichik korxonalarning yangi mashina va uskunalari, albatta, GOST 

mahsulot sifatiga binoan bo‘lishi, ergonomik ko‘rsatgichlar bo‘yicha 

belgilangan talablarga javob berishi kerak. 

Ish joyida jihoz va uskunalarning noto‘g‘ri joylashtirilishi, ularning 

shakli, rangining noto‘g‘ri tanlanishi ishchini charchatadi, to‘g‘ri 

joylashtirilganda esa aksincha, ish unumdorligini oshiradi. Uskunalar 

shunday joylashtirilishi lozimki, ishchi ulardan ortiqcha harakatsiz, o‘zini 

zo‘riqtirmasdan osonlik bilan foydalansin. Ish joyining balandligi ham 

muhim ahamiyatga ega. Odatda u 1000-1600 mm oraliqda bo‘lgani 

maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, ko‘zning imkoniyat doirasini ham 

hisobga olish kerak. Gorizontal bo‘yicha ko‘rish burchaklari quyidagicha: 

18° — ko‘zning ish joyida oniy ko‘rish burchagi; 

30° — ko‘zning ish joyida samarali ko‘rish; 

120° — ko‘zning bosh qimirlatmay ko‘rish; 

220° — ko‘zning bosh burganda ko‘rish burchagi. 

Vertikal bo‘yicha ko‘rish burchagi 55-60°ni, pasti ko‘rish burchagi esa 

70-75°ni tashkil qiladi. Bunda ham samarali ko‘rish burchagi esa 30-40°ni 

tashkil 

                                                XISOB QISMI 

Navoiy mashinasozlik zavodida tabiiy havo almashtirish qurilmalarini 

ishlash prinsipini xisoblash. 

 

1. qurilma ko’ndalang kesim yuzi – F 

2.qo’shimcha havo almashish kanali – G 

3. zaxira koeffitsenti – α 

4. changni ajralish meyori -V

t 

5. xisobiy harorat – 20

0

C 

6. havo dinamik qayishqoqligi  

M

n

 =1,8*10

-3

 (I*nas)/c

2 

7. havo quvurining uzunligi –L=20i 

8. havo quvurdagi tezlik- w

a

=5i/n 

9. siklon gidravlik qarshilik- 

0

=500ia 

10. shamollatish qurilmasi umumiy foydali ish koeffitsenti-η=0,5 

11. chang moddasinig demetri- d=100*10

-6

i 

12. chang moddasining zichligi- 

 

Hisoblash 

1.  Arximed kretiyasi 

A

r

= d

3

pp

c

d/M

2

c=(110*10

-6

)

3

*1650*1,28*9,81/(1,18*10

-4

)

2

=2,8/1,4=2 

2.  Kretiya xisobi 

R

e

=Ar/18+0,61

=2/18+0,61

 

3.  Changlashtirishning xisobiy miqdori 

V=W

i

*(Fγ+F

a

) 

0 

 

Wi=1,2W

aco 

Wi=1,2*4=4,8 

W=4,8*2,96*1,16+6,5*10

-4

 

4.  Havo quvurining deametri 

D

a

=

a

= 16,50/0,785*0,21

 

5.  Ventilatsiya qurilmasining gidravlik qarshiligi 

ne

+

0

+

in 

ne

=Wa

2

*P

n

*L*a/2=1012,88 

0

=λ*L*

ne

/d

a

=0,025*24*1012,88/670=0,9 

in

=1,65*1012,88*24*1,16=46527,6 

P=1012,88+0,9+46527,6=47541,38 

 

6.  Ventilator quvvatini hisoblash 

N

aa

=V*

/1000*η=136,8 

Zavodda shamollatish qurilmasni balandligi 20 metr deametri 10 metr biz 

havo almashish harakatini ko`rib chiqdik bunda ventelyator quvvati 136,8 

ga tehg chiqdi. Havo tozalash vaxtida zaharli havolar ham chiqarib 

yuborladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xulosa 

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomondan 1993yil 6- 

mayda  “Mehnatni muhofaza qilish” to`g`risdagi  qonun qabul qilindi. 

“Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun asosida ishlab 

chiqarishdagi inson sog’lig’I uchun zararli bo’lgan omillarni bartaraf qilish, 

baxtsiz  xodisalarni oldini olish va ish joylarni sanitariya – gigeyenik 

jihatdan qoniqrli holatda bo’lish uchun zarur chora tadbirlarni ko’rish 

ma’suliyati ma’muriyat zimmasiga yuklatilganli ko’rsatib o’tilgan. 

Ishlab chiqarish korxonalarida Mehnat kodeksi va mehnatni muxofaza 

qilish to’g’risidagi meyorlarni buzgan shaxslar ma’muriy moddiy va jinoiy 

javobgarlikka tortiladi. 

Kasbiy zararliklar mavjud bo’lgan xududlarda mehnat qiladigan 

ishchilar uchun qisqartirilgan ish kuni qo’shimcha dam olish kunlari joriy 

etilishi, zararli ish joylarda ishlaganlarga yani juda issiq haroratli , sovuq 

zax va sog’lik  uchun zararli sharoitda mehnat qilayotganlar uchun maxsus 

ustama xaq xamda ximoya kiyimlari berilishi ko’zda tutiladi. 

Mehnat bitimini tuzish majburiyati O’zbekiston Respublikasining 

Mehnat vazirligi tomonidan belgilangan. Bu qonun sifatida quyidagicha 

ishni korxona ichki tartib qoidalariga rioya qilgan xolda bajarishni, 

ma’muriyat esa qonunlariga asosan jamoat bitimida ko’zda tutilgan 

ma’lum miqdordagi majburiyatlar mundarijasini o’z zimmasiga oladi. 

Mehnat qonunlarida ko’zda tutilgan majburiyatlar quyidagilardir:har bir 

ishchi, xizmatchini mutaxasisligi va malakasiga qarab ma’lum mashina, 

stanok va boshqalardan iborat ish joyi, sog’lom va xavfsiz ish sharoiti , 

sifatli ish qurollari bilan ta’minlash, ish sharoitini kundan-kunga  yaxshilab 

borishni ta’minlash maqsadida zarur texnik jihozlar o’rnatish, shuningdek, 

mehnatni muhofaza qilishning nomenklatura chora – tadbirlarini amalga 

oshirish. 

Bundan tashqari raxbar xodimlarga xizmat vazifalari ham yuklanadi. 

Bu vazifalar boshqaradigan lavozimga doir tavsiyanomada belgilangan 

bo’ladi. 

NMZda zaharli moddalarni va havoni mo’tadillashtirish uchun maxsus 

ventilyatsion tizim yo’lga qo’yilgan.  

Zaharli moddalar ajralishi mumkin bo’lgan tehnologik jarayonlarni 

qobiq bilan o’rashga harakat qilinadi va uning bir yoki bir necha yeridan 

havo so’rilib, xonadagi havo xarakati qobiq ichiga qarab yo’naladi, zararli 

moddalar ish joylariga tarqalmasligi ta’minlanadi.