Sarbadorlar harakati Bajaruvchi: O. Mamayusupov

Bashtindagi qo'zg'olon
Deyarli barcha rivoyat manbalari Sarbedardagi Faryumadiy qo'zg'olonining sababi Xurosondagi Ilxoniy hokimiyatlarining moliyaviy suiiste'mollaridan keng norozilik ekanligiga qo'shiladi. Bayhaqning janubi-g‘arbidagi kichik qishloq Bashtinda bir guruh muxoliflar mahalliy soliq yig‘uvchi Xalahad-Din Muhammad Faryumadiyga suiqasd uyushtirishga urinib, so‘ngra qo‘zg‘olonni bostirish uchun yuborilgan qo‘shinlarga qurolli qarshilik ko‘rsatishdi qo‘zg‘olon sanasi sifatida 16 mart/12 Shambon sanasini bildiradi. . Boshqa bir tarixchining taʼkidlashicha, 16/12-mart Shabon kuni pahlavon (kurashchi; pastga qarang) Jamoladdin Abd-ar-Razzoq Bashtiniy boshchiligidagi bir guruh mahalliy yoshlar uni qoʻzgʻolon boshligʻi deb eʼlon qilgan kundir. Ularning shiori shunday edi: “Allohning yordami bilan zolimlar qo‘ygan tengsizlikka qarshi kurashamiz yoki boshimizni dorga (sar-be-dor) beramiz” . Qoʻzgʻolon sanasi shuni koʻrsatadiki, u Abu Said vafotidan soʻng darhol emas, balki oʻn olti oy oʻtib, turli sharoitlarda, Ilxoniylar saltanatini anarxiya qamrab olgan bir paytda boshlangan. Qaysidir ma'noda qo'zg'olon Ilxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy tazyiqlarga qandaydir tarzda bardosh bera olgan ayrim ijtimoiy tabaqalar endi xavf ostida qolganini anglatishi mumkin. Imperiyadagi hokimiyat inqirozi yanada yaqqol namoyon bo‘lgach, ular o‘zlarini zulm kuchlaridan himoya qilishga jur’at eta boshladilar. Bashtindagi qo'zg'olon Xalahaddin Muhammad Faryumadiy kabi mutasaddilarning mahalliy Il-Xoniylar taxtga da'vogar Toxay Temurning harbiy yurishlarini moliyalashtirish uchun qilgan og'ir moliyaviy bosimining oqibatlaridan biri edi. Amoli (181-bet) tasdiqlaydiki, bu davrda Faryumadiy kabi mahalliy hokimiyatlar hamma narsaga qodir bo‘lib, o‘z qilmishlari uchun javobgarlikka tortiladilar, toki hech kim ularning moliyaviy suiiste’mollaridan qutulolmaydi.Sarbedorlarning birinchi rahbari Abd-ar-Razzak badavlat pahlavon zodagonlari oilasidan chiqqan. Uning harbiy jasorati o'z safdoshlariga katta o'lja olib keldi. Bu esa, oʻz navbatida, ilk sarbedarlarga koʻproq tarafdorlarini jalb qilishga yordam bergan.Abd-ar-Razzak, ukasi Vojih-ad-Din Mas'ud bilan qo'shilgan, so'ngra 1337/12 shafar 738 yil 9 sentyabrda Sabzevarni qo'lga kiritib, o'zaro nizolar paytida Faryumadiyning bir qancha qarindoshlarini o'ldirgan (Faryumadi, 326-bet). Koʻp oʻtmay, Sarbedarlar Sabzevar shimoliga bostirib kirib, Faryumadining Soltan-Maydon yaqinidagi chorva mollarini talon-taroj qiladilar.Ahamiyati unchalik katta boʻlmagan avantyurist Abd-ar-Razzoq tartibsizliklarni qoʻzgʻatishga mohir edi, lekin Sarbedar harakatini yangi gʻalabalar sari yetaklay oladigan siyosiy dastur yarata olmaganini isbotladi. Uning axloqsiz xatti-harakatlari bilan bog'liq janjal uning akasi Vojih-ad-Din Masudni 1338 yil iyun oyida o'ldirish uchun bahona bo'ldi. Bu qotillikni Sarbedar harakatining kuchayib borayotgan muammolarida epizod sifatida ko'rish mumkin.