Scientific Bulletin of Namsu-научный вестник Намгу-namdu ilmiy axborotnomasi–2022-yil 8-сон

Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_8-сон 
289 
www.journal.namdu.uz
ISSN: 2181-0427
tarziga oiddir. Qo
‘
lyozmada diniy, arifmetik yoki boshqotirmali topishmoqlar uchramaydi. 
Tietza ushbu topishmoqlarni mavzu jihatdan quyidagi turlarga ajratgan.[4.12]
Koinot haqidagi
topishmoqlar 
quyosh, oy, yulduzlar
osmon va Yulduzlar 
Yulduzlar 
XXXII 
XXX 
V 
Odam va uning 
tanasi 
haqidagi 
topishmoqlar 
asir, uning otasi va 
onasi
quymich
XLIV 
XLII 
To
‘
rt 
oyoqlilar
haqidagi 
topishmoqlar 
Kirpi
It
Tulkining dumi 
Tuya
Qo
‘
yning qumalog
‘
I
Hayvonlarmning qorin 
atrofidagi yog
‘
Biyaning qulunlashi
XXVII, XLIII 
XXXIV XVII
XVIII 
XXXI 
XV 
XXXIII 
Qushlar haqidagi 
topishmoqlar 
turna 
G
‘
oz
tuxum
X 
XLVI 
VI 
Boshqa hayvonlar 
haqidagi 
topishmoqlar:
Baliq
ilon 
kapalak
XIV 
XXVIII 
I 
O’simlik 
va 
mevalar haqidagi 
topishmoqlar: 
qamish
qamish boshi
qovun
yong
‘
oq
XXV 
XXVI 
XXI 
XLI 
Uy 
va 
uning 
qismlari haqidagi 
topishmoqlar: 
O
‘
tov
Eshik
Olov 
O’ra
XIX 
XXXIX;XL 
XXXVI 
IV 
Asbob va jihozlar 
haqidagi 
topishmoqlar: 
Pichoq
Pichoq va qayroq tosh
Hina 
Uzangi 
Kema 
Qarmoq tayog’i 
XXIX 
XXXVII 
II 
XXIV 
XXXVIII 

---

Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_8-сон 
290 
www.journal.namdu.uz
ISSN: 2181-0427
Qo
‘
lyozmadagi jumboqlarni tahlil qilib, biz quyidagi mavzu turkumlariga ajratdik.
Qarmoq 
XXIII 
XIV 
Mavhum narsalar 
haqidagi 
topishmoqlar: 
Aql 
Qushning suti 
XXXV 
XI 
Hech bir guruhga 
kirgizilmagan 
topishmoqlar 
Javobi berilmagan 
topishmoqlar 
III; VII; VIII; IX; XII; XIII; XVI; XX; XXII; 
XLV;
Osmon 
jismlari 
haqidagi 
topishmoqlar 
quyosh, oy, yulduzlar
osmon va Yulduzlar 
Yulduzlar 
XXXII 
XXX 
V 
Inson va uning 
tana 
a’zolari 
haqidagi 
topishmoqlarr 
qorindagi yog
‘
etikdan chiqqan besh barmoq 
asir, uning otasi va onasi
quymich
XV 
XVI 
XLIV 
XLII 
Hasharot, hayvon 
va 
sudralib 
yuruvchilar 
haqidagi 
topishmoqlar 
Parvona 
tulkining dumi
tuya
kirpi
ilon
qo’y 
qumalog
‘
i 
biyaning 
qulunlashi og
‘
zini ortiga olib 
yotgan it
qarmoq bilan baliq
I 
XVII 
XVIII 
XXVII/ XLIII 
XXVIII 
XXXI 
XXXIII 
XXXIV 
XIV 
Qushlar haqidagi 
topishmoqlar 
turna 
G’oz
X 
XLVI 
Meva va poliz 
ekinlari haqidagi 
topishmoqlar:
uzum
yong
‘
oq
qovun
IX 
XLI 
XXI 
Mavhum narsalar 
haqida 
kasallik
qush suti
yurakdagi cho
‘
g
‘
hayoldir
III 
XI 
XXII 
XXXV 

---

Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_8-сон 
291 
www.journal.namdu.uz
ISSN: 2181-0427
Guvohi bo
‘
lganingizdek Tietzadan farqli o
‘
laroq bizda 13 ta turga taqsimlandi.
Birinchi tur osmon jismlari haqidagi topishmoqlarga 3 ta topishmoq kirgizilgan va ular 
Tietzada ham bir xil. Ikkinchi tur Inson va uning tana a’zolari haqidagi topishmoqlarga Tietza 
XV (qorindagi yog
‘
) va XVI (etikdan chiqqan besh barmoq) jumboqlarni kirgizmagan. Aslida esa 
ushbu topishmoqlar ham shu turkumga oid. Tietza XV topishmoqni hayvon qornidagi yog
‘
deya 
hayvonlar haqidagi turga kirgizgan.
Uchinchi turga biz barcha hayvonlar, sudralib yuruvchi va hasharotlar haqidagi 
topishmoqlarni kirgizdik, lekin Tietza bularni to
‘
rt oyoqlilar va boshqa hayvonlar haqidagi kabi 
ikkita guruhga ajratgan. Bundan tashqari birinchi topishmoqning javobini kapalak deb olgan, 
bizningcha esa bu kapalak emas, parvonadir. Lekin ikkalasi ham bir hil turkumga oid. 
Qushlar haqidagi topishmoqlar to
‘
rtinchi turga oid bo’lib, Tietza tuxum haqidagi VI 
topishmoqni ham shu turkumga kirgizgan. Bizningcha, esa bu oziq -ovqat haqidagi 
topishmoqlarga kirishi kerak. 
Tietza xina haqidagi II topishmoqni negadir asbob anjomlar turkumiga kirgizgan. Aslida 
esa, bu o’simliklar haqidagi topishmoqlar turkumiga mansub, chunki xina o’simlik bo’lib, uni xo
‘
l 
holida yoki quritib ayollar va qizlar tomonidan sochlarini bo’yashga, yoki bayramlar oldidan 
qo’llariga qo
‘
yish uchun ishlatiladi. Shunday ekan, bu topishmoq hech qanday ikkilanishlarsiz 
o
‘
simliklar haqidagi turkumga kirishi kerak edi. 
Asbob 
anjom 
haqidagi 
topishmoqlar : 
Qarmoq bilan baliq qo
‘
chqor va 
taka yungidan qilingan kigiz
etik
uzangi
pichoq
pichoq bilan qayroq
kema
XIV 
XII 
XX 
XXIV 
XXIX 
XXXVII 
XXXVIII 
O’simliklar 
Xina
qamish
qamish boshi
II 
XXV 
XXVI 
Kasb-kor haqidagi 
topishmoq 
savdogar
XLV 
Uy 
va 
uning 
qismlari haqidagi 
o’ra
o’tov
o’tov ustuni
eshik
IV 
XIX 
XXIII 
XXXIX 
Tabiat hodisalari: 
o
‘
t
XXXVI/ XL 
Oziq-ovqat 
haqidagi 
topishmoqlar 
Tuxum
VI 
Vaqt 
haqidagi 
topishmoqlar 
yil kelishi
XLVI 

---

Scientific Bulletin of NamSU-Научный вестник НамГУ-NamDU ilmiy axborotnomasi–2022-yil_8-сон 
292 
www.journal.namdu.uz
ISSN: 2181-0427
Uchinchi topishmoqni Tietza birorta turkumga kirgizmagan, ko’pchilik tadqiqotchilar 
ushbu topishmoq javobi uchun har xil variantlar berishgan. Jumladan, Botir Jafarov bu 
topishmoq javobi kasallik deydi, buning sababi esa iglik so’ziga Qadimiy turkiy so’zlar lug’ati 
[5.205] kitobida berilgan tarjimani ko’rsatadi. Shundan kelib chiqib, ushbu topishmoqni mavhum 
narsalar haqidagi turkumga kirgizdik. Ammo ba’zi tilshunoslar masalan, Guner va Argunshaxlar 
uning javobini mo
‘
ri degan to
‘
xtamga kelishgan, agarda ushbu variantni qabul qilsak, u holda 
ushbu topishmoq uy va uning qismlari haqidagi turga kirgan bo’lardi.
Kasb-kor haqidagi turga savdogar haqidagi XLV topishmoq oiddir, ammo bu tur ham 
Tietza da berilmagan. Tabiat xodisalari haqidagi turga kirgizilgan XXXVI va XL o
‘
t haqidagi 
topishmoqlar ham Tietza tomonidan uy va uning qismlari haqidagi turga kirgizilgan.
Tadqiqotimizda shu narsa ma’lum bo
‘
ldiki, yettinchi, sakkizinchi, o
‘
n uchinchi va 
yigirmanchi topishmoqlarning haqiqatdan ham qo
‘
lyozmada javoblari berilmagan. Bang 
yuqoridagi VII va VIII topishmoqlarni aslida bitta topishmoq deb hisoblagan va ularga vino 
[2.344] degan javobni taklif qilgan. Garkaves, Guner va Argunshax, Drimbalar esa ushbu 
topishmoqlar aslida ikkita topishmoq deb qabul qilishgan va o’zlarining javob variantlarini taklif 
qilishgan. Ushbu topishmoqlarga qo
‘
lyozmada javobi berilmagani uchun ham taxminiy javoblar 
taqdim qilish bilan cheklanishgan. 
Xulosalar 
Xulosa qilib aytish mumkinki, eng qadimgi topishmoqlar to
‘
plami sanalgan “Kodeks 
Kumanikus” qo
‘
lyozmasidagi ushbu 47 ta jumboq Tietza fikricha mavzu jihatdan tabiat va 
undagi hayvonlar, o
‘
simliklar, osmon jismlari, oddiy xalqning kundalik turmush tarzi bilan 
bog
‘
liq narsalar haqidadir. Mollova fikricha jumboqlar tabiat haqida emas, balki yulduz 
turkumlari haqida. Bizning tadqiqotlarimizga ko
‘
ra esa topishmoqlar haqiqatdan ham tabiat va 
undagi jonzotlar, insonning turmush tarzi bilan bog
‘
liqdir. Ushbu topishmoqlarni ist’emolga 
kirgizishimiz tilimizni yanada boyitadi. Buning uchun esa ularni hozirgi o
‘
zbek adabiy tilidagi 
tadbilini yaratib ommaga havola etishimiz kerak. Bu esa keyingi tadqiqotlar uchun mavzudir.