Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

ҳаракатларнинг ривожланиши алоҳида аҳамиятга эга. 
Чақалоқ моторикаси туғилганидан бошлаб етарлича ташкилийликка 
эга, у ҳолатларни бошқаришга мўлжалланган кўпгина механизмларни ўз 
ичига олади. Чақалоқда кўпинча оѐқ-қўлларининг юқори ҳаракатчанлик
фаоллиги пайдо бўлади, бу келажакда координатлашган ҳаракатларни
мураккаб мажмуини шаклланишида ижобий аҳамиятга эга.Чақалоқ 
болаларда қўл-оѐқлар букилиб, бармоқлар мушт бўлиб туради. 
Ҳаѐтининг биринчи ойларида, бола безовталанган пайтларда, қўл ва 
оѐқларнинг ҳаракати жуда бетартиб, бир-бирига мослашмаган, беихтиѐр 
ҳолда бўлади. Кейин ҳаракатлар аста-секин «онгли»лашиб боради ва бу 
ҳаракатлар янги сезгиларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади, бу мураккаброқ 
ҳаракатларга ўтишни тайѐрлайди. 3-3,5 ойлик бола, унда ҳали аниқ

---

координациялашган ҳаракат бўлмаса ҳам, қўлларини ўйинчоқларга узатади. 
Аниқ координациялашган ҳаракат 4 ойли болада яхши кўринади. Бола 
ўйинчоқни бемалол қўлига ололади. Уни тутиб олиб, у-бу ѐғига қарайди, 
оғзига тегизиб кўради ва шу йўл билан кўплаб ҳар хил таассуротлар олади.
Икки ойлик бола, қорни билан ѐтқизиб қўйилса, бошини кўтара бошлайди. 
Уч ойликда эса ѐтган ҳолда тирсагига тираниб туради ва бемалол у ѐқ-бу ѐққа 
қарай олади. Шу билан бирга, қўлтиғидан тутиб турилса, оѐғида туради. 8-8,5 
ойлигида бошқаларнинг ѐрдамисиз ўтира олади, эмаклайди ва бирор нарсага 
суяниб оѐғида тура олади. 12-13 ойлигида ўтириб, тура олади, бировнинг 
ѐрдамисиз қадам қўя олади, демак, бола юра бошлайди. Боланинг вақтида 
юриб кетмаслигига саломатлигииинг ночорлиги, чақалоқлигида кўп касал 
бўлганлиги ва умумий ҳаракат ҳамда сезги органларининг кеч ривожланиши 
сабаб бўлади. 
Боланинг ҳаракатлари ривожланиши ҳаѐтини биринчи йилида жудаям тез 
маромда кечади, ўн икки ой ичида эришилган тараққиѐт ҳайратланарли. 
Чекланган қўл-оѐқ, бошни туғма умумий элементар ҳаракатлар 
тўпламидан иборат имкониятга эга бўлган, амалда ѐрдамга муҳтож 
мавжудотдан бола кичкина одамга айланади, у нафақат икки оѐқда осон 
турувчи, балки муҳитда нисбатан озод ва мустақил ҳаракатланувчи оѐқлар
ҳаракати билан бир вақтда локомоциялардан озод фазода (ҳаракатни 
таъминловчи функциялар) қўл билан мураккаб бошқарув ҳаракатларини ва
атрофдаги оламни тадқиқ этишга мўлжалланган ҳаракатларни амалга
ошира олади. Янги туғилган болада диққат қилиш қобилияти бўлмайди. 
Унда турли қўзғовчилар таъсирида аста-секин ихтиѐрсиз диққат ривожланиб 
боради. Боланинг тасаввур доираси қанча кисқа бўлса, унинг ўзи учун таниш 
ва янги бўлган предметга нисбатан диққати шунча интенсив ва давомли 
бўлади. Диққатнинг психик таъсири маълум, у сезги комплексини идрокка 
айлантириб, психик жараѐнларнинг ўтишини кучайтиради ва 
тасаввурларнинг хотирада мустаҳкам сақланишига ѐрдам беради.