Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Фаннинг дунѐқарашдаги 
ролига
Фаннинг билишдаги 
аҳамиятига
Фаннинг ижтимоий 
аҳамиятига
Фаннинг ўзлаштириш 
услубиѐтига
Фаннинг ўзлаштириш 
даражасига
Фаннинг амалий 
аҳамиятига

---

тафаккурининг сифатига унинг мазмундорлиги, чуқурлиги, кенглиги, 
мустақиллиги, самарадорлиги, тезлиги кабилар киради. Тафаккурнинг 
мазмундорлиги деганда, ўспирин онгида теварак-атрофдаги воқелик 
тўғрисида қанча миқдорда мулоҳазалар, муҳокамалар ва тушунчалар жой 
олганлиги назарда тутилади.
Тафаккурнинг чуқурлиги деганда эса, моддий дунѐдаги нарса ва 
ҳодисаларнинг асосий қонунлари, хоссалари, сифатлари, уларнинг ўзаро 
боғланиш ва муносабатлари ўспириннинг фикрлаш фаолиятида тўлиқ 
акс этганлиги тушунилади. Тафаккурнинг кенглиги ўзининг мазмундорлиги 
ва чуқурлиги сифатлари билан боғлиқ бўлади. Тафаккурнинг мустақиллиги 
деганда ўспириннинг шахсий ташаббуси билан ўз олдига янги вазифалар 
қўя билиши, бу вазифаларни ҳеч кимнинг ѐрдамисиз, оқилона усуллар 
билан мустақил ҳал қилиш хусусиятини тушуниш керак. Тафаккурнинг 
тезлиги қўйилган саволга тўлиқ жавоб олинган вақт билан белгиланади.
Айрим қиз ва йигитлар ақлий ривожланишдан орқада бўлиб, ўқув 
материалларини ўзлаштиришга улгурмайдилар ѐки қийналадилар, улар 
теварак-атрофдаги воқеликни билиб олиш мақсадида умумлаштирувчи 
тушунчалардан фойдаланишни билмайдилар, чунки бу тушунчалар, 
хулосалар, фикрлар, ҳодиса ва фактларни ѐдлаб оладилар. Болаларни 
ақлий жиҳатдан ривожлантириш учун ўқиш фаолиятларида фаоллаштириш 
ва уларнинг билимларини онгли равишда ўстириб бориш керак.
Таълимда онглилик ўқувчининг юқори даражадаги фаоллиги билан 
таъминланади. Билимларини фаол фаолият кўрсатиб ўзлаштирганда, 
ўқувчилар бу билимларни яхши тушунибгина қолмай, уларни амалий 
фаолиятда қўллашга ҳам ўрганадилар. Ўқувчиларга ижтимоий масалалар, 
иқтисодий ҳамда ижтимоий фактлар ва ҳодисаларни мустақил равишда 
илмий таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш усулларини махсус ўргатиш 
муҳим ва зарурдир. Бу ўринда ўқувчиларнинг мустақил фикрлашларини 
фаоллаштиришга, тўғри раҳбарлик қилган ҳолда ривожлантириш лозим. 
Ўспиринларнинг ақлий жиҳатдан ривожланишида назарий тафаккурнинг 
роли каттадир. 
Ўспирин адабий асарларни ўқиш ва тушунтириш орқали мустақил 
фикрлаш, мулоҳаза юритиш ва мунозараларга киришишга ўргана боради. 
Унда аста-секин табиат ва жамият ҳақида ўзининг нуқтаи назари, эътиқоди, 
қараши шаклланади. Маълумки, шахснинг ана шу фазилатлари унинг 
фикрлаши, мустақил ўйлаши, тўғри ҳукм ва хулосалар чиқариши, қатъий 
қарорга кела олиши натижасидир. 
Ўспиринларнинг адабий асарни баҳолаши, у ҳақда шахсий фикрларни 
билдириши, муаммо юзасидан баҳслашуви инсоний ҳислатларнинг муайян 
даражада иштирок этиши танқидий тафаккурнинг айнан ўзгинасидир. 
Турмушда учрайдиган ноўрин танқидийлик эса ўспириннинг бадиий диди ва 
ҳаѐтий тажрибаси заифлигидир. Ўқитувчининг асосий вазифаси ўқувчилар 
тафаккуридаги танқидийликни ҳаққонийлик даражасига кўтаришдан, уларга 
воқеликка одилона, оқилона, танқидий нуқтаи-назардан қарашни 
ўргатишдан иборат. Ўспиринларда моддий дунѐ тўғрисида шахсий 

---

фикрлар, мулоҳазалар, илмий дунѐқараш таркиб топганидан кейингина 
тафаккурнинг танқидийлик хусусияти ривожлана бошлайди. Танқидий 
тафаккурнинг ривожланиши ўқув материалларини пухта ўзлаштиришга, 
таълим жараѐнида ташаббускорликка, воқеликни исботлаш ва асослаш 
кўникмалари таркиб топишига имкон яратади. Ҳодисалар тўғрисида ҳукм ва 
хулоса 
чиқариш, 
тасдиқлаш 
ѐки 
инкор 
қилиш 
қобилиятини 
ривожлантиради. Ўспириннинг қобилияти ва истеъдоди таълим жараѐнида, 
меҳнат фаолиятида ривожланади. Қобилиятнинг ўсиши билимлар, 
кўникмалар, малакаларнинг сифатига боғлиқ бўлиб, шахснинг камол топиш 
жараѐнига қўшилиб кетади. Демак, мактабда ўтиладиган, дарслар, 
лаборатория ишлари, амалий машғулотлар, реферат, қонспект ѐзиш каби 
фаолият турлари ўспиринлар ўзлаштириш учун зарур материалларни 
мустақил ҳолда тушунишга олиб келади. 
Шахснинг билиш жараѐнлари унинг эмоциялари билан боғлиқ. 
Ўсмирлик давридаги кучли эмоционал реакциялар гармонал ва физиологик 
жараѐнларга боғлиқ. Болгариялик психологлар Г.Д.Пиров ва бошқалар 5 
ѐшдан 17 ѐшгача бўлган болаларни кўндаланг кесим методи орқали
ўрганиб, нерв фаолиятининг энг қўзғалувчан типи 5 ѐшлилар орасида 
учрашини аниқлашган. Бола катта бўлган сайин қўзғалувчанлик камайиб, 
мувозанатлиларнинг сони ортган. Пубертат ѐшда ( 11-13 ѐш қизларда ва 13 -
15 ѐш ўғил болаларда) қўзғалувчанларнинг миқдори ортади, бу даврнинг 
охирига бориб қўзғалувчанлик яна камаяди. 
Эмоционал зўриқишнинг физиологик манбаалари қизларда аниқ
пайқалади, уларда депрессия, жиззакилик, хавотирланиш ва ўз-ўзини 
ҳурмат қилишнинг пасайиши ҳайз кўришнинг маълум даврларига боғлиқ. 
Бунга ўз вақтида Ш.Бюллер ҳам эътибор берган эди.
Ўғил болаларда аниқ физиологик боғлиқлик кўзга ташланмайди, лекин 
пубертат давр улар учун ҳам қийин кечади. Рус психологи П.М.Якобсон
катталар ва тенгдошларига салбий реакциялар 12,5 -13, 5 ѐшда энг кўп 
учрайди, деб таъкидлаган эди.Ўсмир ва ўспиринлардаги эмоционал 
реакциялар фақат гормонал ўзгаришларга боғлиқ бўлиб қолмай, балки 
ижтимоий омиллар ва тарбия шароитлари, индивидуал-типологик
фарқларга ҳам боғлиқ. Катта бўлишдаги психологик қийинчиликлар, ―Мен‖ 
образи ва интилиш даражаси орасидаги қарама-қаршилик каби ўсмирга хос 
бўлган эмоционал зўриқиш, илк ўспиринлик даврида ҳам сақланиб
қолади. 
Психолог