Ш. Д. Эргашходжаева, А. Н. Самадов

12.1-расм. Ташқи савдо операцияларининг таснифланиши 
Халқаро маркетинг, унинг назарияси, услубият ва инфратузилмаси 
ривожланишида нафақат маркетинг фаолияти билан шуғуланадиган 
фирмалар, балки ихтисослашган халқаро ташкилотлар ҳам фаол роль ўйнайди. 
Уларнинг орасида энг машҳур ва аҳамиятга эга бўлганлар – Европа 
жамоатчилик фикрини ўрганиш ва маркетинг жамияти (
ESOMAR
), Халқаро 
маркетинг федерацияси (IMF). 1932 йил ташкил этилган ва ҳозирги пайтда 
ТМК маъмурияти вакиллари, ўқитувчилар ва илмий ходимлар қаторидан 25 
мингдан ортиқ аъзога эга бўлган Америка маркетинг ассоциацияси (
АМА
) 
моҳиятан халқаро мақомга эга. 
Савдо йўналишлари 
Экспорт, импорт, 
реэкспорт, реимпорт 
Товар ва хизмат 
турлари: 
Машина-техника 
маҳсулоти, хомашё 
товарлари, илмий-техник 
маҳсулот, товар 
белгилари, озиқ-овқат 
товарлари, истеъмол 
товарлари, консалтинг, 
инжиниринг, туристик 
хизматлар
Товарнинг тайёрлик 
даражаси: 
Тайёр маҳсулот, тарқоқ 
асбоб-ускуналар, 
комплексли асбоб-
ускуналар 
Ташқи савдо 
операцияларини 
асосий мезонлар 
бўйича таснифлаш
Савдо усуллари: 
тўғридан-тўғри савдо 
қилиш, билвосита савдо, 
савдо уйлари ва 
фирмалари, агентлик 
битимлари, брокерлик 
операциялари, халқаро 
савдо биржалари, халқаро 
аукционлар, халқаро 
савдолар, молиявий 
лизинг
Савдо шакллари: 
бартер операциялари, 
жавоб тариқасида 
харидлар, компенсация 
битимлари, эскирган 
маҳсулотни сотиб 
олиш, саноат 
ҳамкорлиги, 
«продакшен шеринг» 

---

315 
Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви ва байналмилаллашув жараёни 
жаҳон бозорида чуқур ўзгаришларга олиб келди. Бундан ўн йил олдин миллий 
чегаралар доирасида ўзини бемалол ҳис қилиб юрган кўплаб корхоналар ўсиб 
бораётган рақобатга дуч келди ва ташқи бозорларда янги ўсиш катализаторлар 
излашга мажбур бўлди. 
Халқаро маркетингдан фойдаланиш фақат савдо операцияларига 
алоқадор эмас, балки ташқи иқтисодий алоқаларнинг бошқа соҳаларида ҳам 
амал қилади: қўшма корхона ва шўъба корхоналар ташкил этиш, илмий-
техник айирбошлаш, лицензия ва ноу-хаулар бериш, транспорт, суғурта, 
туристик ва бошқа хизматлар кўрсатиш; халқаро ижара операциялари ва ҳ.к. 
Халқаро маркетингнинг замонавий моделини шартли равишда ишлаб 
чиқариш-инвестицион модель деб аташ мумкин (аввалги савдо-воситачилик 
моделидан фарқли равишда). У сифат ўзгаришларига учради, халқаро 
маркетингда кўпинча нафақат миллатлараро, балки глобал маркетинг 
сифатида кўриб чиқиладиган юқори даражага эришди.