Ш. Д. Эргашходжаева, А. Н. Самадов

Тадқиқотларни 
туркумлаш 
белгилари 
Тадқиқотларнинг йўналишлари ва 
уларни амалга ошириш хусусиятлари 
Тадқиқот мақсадларига кўра 
Ахтариш, 
тавсифлаш, 
эксперимент 
ўтказиш юзасидан тадқиқотлар 
Маркетинг элементлари бўйича 
Товар, 
нарх, 
дистрибьюция, 
коммуникация 
йўналишидаги 
тадқиқотлар 
Бозордаги 
тадқиқотларни 
амалга 
ошириш кўламига кўра
Маҳаллий, миллий, халқаро миқёсида 
Тадқиқотларни 
амалга 
оширувчи 
субъектлар иштирокига кўра 
Бевосита 
фирма 
иштирокида, 
маркетинг воситачиси иштирокида, 
танланган 
махсус 
иштирокчилар 
воситасида 
Тадқиқотларни ўтказиш даврийлигига 
кўра 
Бир маротабали, мавсумий, фавқулодда 
ва бошқа жиҳатдаги тадқиқотлар 
 
4.1-расм. Маркетинг тадқиқотларининг йўналишларини туркумлаш 
белгилари
 
Шу сабабдан маркетинг тадқиқотларини уюштириш бозорнинг 
ривожланиш ҳолати, рақобат жадаллиги, фирмаларнинг ушбу бозорларда 
фаолият юритиш мақсадлари ва вазифалар инобатга олиниши зарурий аҳамият 
касб этади.
Маркетинг тадқиқотлари йўналишларини белгилашда тегишли 
фирманинг бозорда фаолият юритиш ўрни, вазифаларини инобатга олиш 
лозим. Маркетинг тадқиқотини амалга оширишда изланиш муаммоси билан 
унинг мақсадлари ўртасида тафовут – фарқланиш мавжудлигига етарлича 
эътибор берилмайди. Бунинг оқибатида кейинги босқичларда сезиларли 
хатоларга йўл қуйилади. Шу сабабдан тўғри ва аниқ белгиланган муаммо, 
тайинли мақсадга эришиш учун пухта замин яратади.
Маркетинг тадқиқотларининг энг муҳим босқичларидан бири бўлиб бу 
– тадқиқот режасини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Бунда тадқиқот учун зарур 
бўлган маълумотлар ва ахборотларни тўплаш манбалари, услублари, 
қуроллари, танлов ўтказиш тартиботи ва режалари тўзилади. Тадқиқот 
асосланадиган маълумотлар ва манбалардан бир неча маротаба тегишли 
соҳаларда фойдаланиш, уларни қайта ишлаш мумкин. 
Маркетинг тадқиқотида кўзатиш, эксперимент, сўров, гуруҳли бахс энг 
қўп қулланиладиган услублар ҳисобланади. Ҳар бир услуб тадқиқотнинг 
тегишли босқичларида самарали ахборот тўплаш, уни қайта ишлаш, техник 
воситаларидан самарали фойдаланишни назарда тутади. Масалан, юқорида 
келтирилган радио телефонли ва борт-компьютерли автомобилга бўлган 
бошлағич талабни баҳолаш тадқиқотини олиб кўрайлик. Кўзатиш услуби 

---

99 
воситасида ҳаридорларнинг жорий даврда ва автомобил бозоридаги 
муносабатлари, кўникмаларини баҳолаш мумкин. Сўров услубида эса аниқ 
бир ҳаридорнинг «янги жиҳозларга» бўлган қизиқишлари, уларга қўядиган 
талаб ва истакларни баҳолаш мумкин. Эксперимент услубида эса синов 
тарзида автомобилларнинг кичик партиясини бозорда сотиб, ҳаридорлар 
ҳолатларини кўзатиш мумкин. 
Тадқиқот режасини ишлаб чиқишда услубий жиҳатдан ўзаро боғлиқлик, 
аниқлик, такрорланмаслик, даврий ўзлуксизлик таъминланиши лозим.
Маълумотларни тўплаш босқичи тасдиқланган режа асосида амалга 
оширилиши билан бир қаторда техник воситалар ёрдамида уларни қайта 
ишлаш, тайинли артибга солиш вазифасини ҳам бажаради. Чунки 
жамланадиган маълумотлар қаерда ва қачон амалга оширилишига, улардан 
самарали фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришга катта эътибор 
берилади. 
Сўнгги вақтларда маълумотлар ва ахборотларни тўплаш компьютер 
дастурларидан фойдаланиш юқори самара бермоқда. Чунки тўпланган 
маълумотлар- бу ҳали натижа эмас, балки тайёрланган дастлабки бир 
хомашёдир. Шу туфайли маълумотларни тўплаш, уларни таҳлил қилиш ва 
тақдим қилиш босқичларини анча осонлаштириш мақсадида махсус 
компьютер дастурларидан фойдаланилади. Бунда асосий эътибор фақат 
жадвал шаклидаги маълумотларга эмас, балки график, диограмма, чизма 
шаклидаги натижавий маълумотларга қаратилмоқда. 
Маркетинг тадқиқоти маълумотларни имкони борича қисқа, айни 
мазмуни ва зудлик билан тақдим этилиши тайинли маҳсулот хусусида бозорда 
қарор қабул қилиш анча осон кўчади. Шу сабабдан тақдим этилган маркетинг 
тадқиқоти натижалари умумлаштирилган ва умумий хулосалар келтирилган 
қисмга эга бўлиши талаб этилади. Тадқиқот давомида олинган барча 
аҳамиятдаги маълумотлар, жадвал ва диограммалар кенгайтирилган шаклда ва 
барча тафсилоти билан махсус былинмаларда келтирилади. 
Демак, маркетинг тадқиқотларининг йўналишлари, унинг мақсадлари 
асосида муайян услублар танланади. Қулланиладиган услублар истакдаги 
натижага эришиш йўлида бир-бирини тўлдириш, аниқлаш, хатоликларни ўз 
вақтида бартараф этиш учун хизмат қилади. Тадқиқот қуроллари эса, хоҳ 
анкета, хоҳ техник воситалар тарзида бўлсин ахборотларни зудлик билан 
тўплаш, уларни қайта ишлаш, келгуси фаолиятда унумли фойдаланиш 
вазифасини бажаради.