Шаҳарлар географияси

Маъруза 6. Шаҳарлар классификацияси
Олдинги маърузалардан маълум бўлдики, шахарлар хар хил омиллар асосида вужудга келиб, ўзига хос вазифаларни бажаришга ихтисослашадилар. Дастлабки шахарларнинг узок, утмишда пайдо булиши ижтимоий мехнат таксимоти таъсирида бўлса, уларнинг функционал типлари худудий мехнат тақсимотининг натижасидир.
Шахарлар бажарадиган вазифаларига кура турлилиги уларнинг айни пайтда катта —кнчиклигини ҳам белгилаб берадики, бу шахарлар географиясидаги муҳим қонуниятлардан биридир. Демак, шахарларнинг катта — кичиклигига кдраб уларнинг функцияси -ташкил топмайди; аксинча, шахарларнинг функцияси, иқтисодий йўналиши аксарият ҳолларда уларнинг йириклигини ифодалайди.
Шахарлар уз куламига қараб энг аввало 3 категорияга бўлинади (умуман, бундай «уч ўлчовлик» барча мавжудотларга ҳам хос): катта, ўрта ва кичик. Бирок, бу тушунчалар тарихий — географик нуқтаи назардан нисбийднр. Масалаи, бир вактлар йирик хисобланган шаҳар хозирги даврда бундай бўлмаслиги аниқ. Айни пайтда шахарларнинг ката — кичиклигини белгиловчи миқдорий курсаткичлар ҳам ҳамма в акт ва барча мамлакатларда бир хил эмас. Табиийки, узоқ кишлоқ ахолиси учуй туман маркази ҳам анча йирик шахар ҳисобланади. Аммо, мамлакат ва унинг пойтахта даражасидан қараганда хатто ба'ьзи вилоят марказлари ҳам анча кичик кўринади.
Шуни алохида таъкидлаш жоизки, географик таққослаш ва илмий тадқиқотларни бажаришда барчага хос бўлган умумий мезон керак, яъни шахарлярнинг йириклик категорияси, субъектив ва махаллий қарашларидан т^атьий назар, ҳаммага бир булг^ши шарт.
Шу нуктаи назардан ёндогаганда йирик ёки катта шахарлар ахолиси 100 минг кишидан ортиқ, урта шахарлар да 50—-100 минг ва кичик шаҳарларнинг хар бирида к амида 50 минг кишигача ахоли булиши керак. Бундай классификация оддий ва барчага тегишлидир. Махсус илмий тадқиқотларда эса шахарлар классификацияси анча кенг турланган булади:

10. 
    минггача - майда шахар
    

10-20 минг- кичик шаҳар
20-50 минг-«ярим ўрта» шахар
50-100минг-ўрта щахар
100-250минг-катта шахар
250-500минг- йирик шахар
500-1000минг-энг йирик шаҳар
1000 минг ва ундан ортиқ-миллионер шахар.
Албатта, шахарларнинг бундай микдорий кўрсаткичлари тасодифан бўлмай, у маълум конуниятларга ҳам асосланади. Чунончи, I—синф шахарлари кўпинча темир йўл станциялари ёки кичик ресурс шахарчаларидан ташкил толса, II —босқич асосан ресурс шахарлар, III —си эса деярли батамом туманларнинг маъмурий. марказларидан иборат. Бу тоифадаги шахарлар кисман IV—классда ҳам бор. Аммо V— синфдан тўла текис вилоят марказлари жой олади. Шундай килиб, шахарлар тўри худди армия тизимидагидек, турли босқичдаги «қўмондонларга» ўхшайди. Уларнинг бундай поғонасимон жойланиши шахарлар иерархиясини вужудга келтиради. Иерархия шакли қанча тўғри ва тўла бўлса, мамлакат ёки бошка бир худуд'ҳам ижтимоий ~ иктисодий жихатдан шунга мувофик мукаммал шаклланган бўлади. Махсус илмий адабиётларда Зипфа — Стюарт коидаси-мавжуд бўлиб, у худуд щахарларининг бир тартибда туғри жойланишини назарда тутади, Масалан, иккинчи шахар биринчи шахар ахолисининг ярми, учинчи шахар унинг 1\3, тўртинчиси — 1\4 ахолисига эга булиши керак. Бироқ, бу ғоя хаётда тулалигача уз исботини жуда кам холда топгани учун, у гипотеза даражасида талқин қилиниши мумкин.
Шунга карамай, юкоридаги қоида маълум ахамият касб этади. Ҳар қалай мамлакат ўз шахарлар тури таркиби' ва тизимини ана шундай занжирсимон, поғонасимон тартибда шакллантиришга. харакат килиши ва ўзиниш¹ минтакавий сиёсатида амалга ошириши мш^садга мувофиқдир. Сабаби— мамлакат ахолисининг куичилик қисмини унинг бир ёки икки йирик шахрида тўпланиши ҳам (бу шахарлар гипертрофияси дейилади), ёки, аксинча, ахолининг жуда куп майда шахарларда тарқалиши ҳам яхши эмас. Табиийки, иккинчи холда мамлакат худудий иқтисодий жихатдан ривожланмаган бўлади. .Шахарлар иерархиясини пирамидасимон ҳам тасаввур килиш ' мумкин. У ёки бу худуд ,учун тузилган пирамида айни пайтда турли йирикликдаги шахарлар ривожланиши билая боғлиқ муаммоларии акс эттиради.
Шахарлар классификациясида «биринчи» ва «иккинчи» шахар тушунчалари мавжуд, Масалан, Ўзбекистоннииг биринчи шахри унинг пойтахти Тошкент булса, унинг иккинчи даражасидаги шахри Самарқанддир (хозирги кунда бу мавқега Наманган, даъвогарлик килмоқда).
Умуман, республикамизда 17 та йирик шахарлар бор. Улар (ахолиси минг киши хисобида, 1.01,2008 й)