Шаҳарлар географияси

Республика катта ва йирик шаҳарлари аҳоли сонининг ўсиши
(1959-2008 йй.) (С.Таштаева)

Т.р	Шаҳарлар	Аҳоли сони (минг киши)
		1959 й.	1979 й.	1989 й.	2000 й.	2005 й.	2008 й.	2008 й. 1989 й.га нисб. % да
1	Ангрен	55,8	105,8	131,0	129,0	129.3	133,4	101,8
2	Андижон	130,9	229,7	290,5	334,3	352.6	363,8	125,2
3	Бухоро	69,8	184,8	222,2	239.1	238.6	241,8	108,2
4	Жиззах	15,7	68,4	104,2	128.9	136.5	140,9	135,2
5	Марғилон	95,2	110,2	124,1	156.0	165.1	172,3	138,8
6	Навоий	5,4	83,1	105,5	140.9	122.3	124,6	118,1
7	Наманган	123,5	226,6	304,2	386.2	408.5	425,5	139,8
8	Нукус	31,9	106,9	168,5	206.7	258.1	263,8	156,2
9	Олмалиқ	40,5	101,0	113,9	114.7	116.7	121,1	106,3
10	Самарқанд	196,5	470,2	364,0	361.1	361.2	367,1	100,8
11	Термиз	22,1	56,0	82,0	113.5	120.8	127,4	155,3
12	Тошкент	911,9	1754,5	2102,0	2135.5	2128.9	2173,2	103,4
13	Урганч	76,2	98,1	126,4	139.2	136.3	135,1	106,4
14	Фарғона	80,2	173,0	198,3	185.2	184.5	188,8	95,2
15	Чирчиқ	65,6	131,2	156,4	143.3	140.7	142,2	90,9
16	Қарши	19,7	107,4	154,7	201.3	212.2	223,1	144,2
17	Қўқон	105,1	151,1	179,5	197.4	203.5	208,7	116,2
Жами		2046,0	4158,0	4927,4	5312.4	5415.8	5415,8	109,9

Ўрта шахарларга Бекобод, Янгийўл, Асака, Хўжайли, Когон, Зарафшан, Гулистон, Дснов, Тўрткўл, Шахрихон, Шахрисабз, Косон, Чуст, Каттақўрғон (жами 14 та) киради. Буларнинг орасида факат Гулистон вилоят маркази. Қолган 203 та шахар ва шахарчалар кичик, яъни I -Ш классларга мансубдир. Шу ўринда айтиш лозимки, 2009 йил республикамиздаги аҳоли сони кўп бўлган 966 та қишлоқларга шаҳарча мақоми берилди ва уларнинг жами сони 1198 тани ташкил этди.

Маъруза 7. Шаҳарларнинг функционал типлари
Шаҳарлар типологияси классификацияга нисбатан кенгроқ тушунча бўлиб, уни ўз ичига олади.Г.Лаппо классификацияни типологиянинг бошланиши деб ҳисоблайди. Агар классификация бир ор миқдорий кўрсаткияга аосланса, (Э.Алаев бўйича) , типология бир қанча сифат кўрсаткичларини ўз ичга олади. Типология шаҳарлар ҳақидаги билимларни ҳам умумлаштиради, ҳам чуқурлаштиради. Шаҳарлар қанчалик йирик бўлса ва ўзига хос жиҳатлари қанчалик аниқ ифодаланса, уни типларга ажратиш шунча қийин бўлади. Масалан, Тошкент ёки Самарқанд шаҳари бошқа бирорта ҳам шаҳар билан умумий хусусиятга эга эмас Шунинг учун йирик шаҳарлар монографик тарзда, кичик шаҳарлар эса типологик ҳолатда ўрганилади.
Геогурбанистикада бир қанча шаҳарлар типологияси ишлаб чиқилган. Дастлаб шаҳарлар функцияларига кўра типларга ажратилган. Илк типологиялар 1891 й. Ф Ратцель, 1910 й. Семенов-Тяншанский, кейинчалик Константинов, Хорев ва б. томонидан амалга оширилган. Илк типологиялар кўпроқ механик тарзда ажратиб юборилган, масалан, Японияда 600 минг кишилик шаҳарлар миллий мақомга эга, 250-600 минггача бўлса тарихий шаҳарлар, 25-250 минг – қишлоқ типидаги шаҳарлар деб ажратилган.1960 –йилларда математика, айниқса компьютерларнинг пайдо бўлиши билан кўплаб белгиларни (60 га яқин) қамраб олиш асосида гуруҳлаштириш кенг ривожланди.
Н.Баранский: “генетик типологияни аҳамиятини юқори баҳолайди, аммо, у шаҳарларнинг келиб чиқиш даврини билдиради, келгуси ривожланишини кўрсатмайди” дейди. Ҳанузгача шаҳарларни ҳозирги кунда ҳар томонлама ривожланишини кўрсатувчи типология яратилмаган. Бироқ шунга яқинлардан бири бу- функционал типологиядир.Унга кўра шаҳарлар монофункционал ва полифункционал шаҳарларга бўлинади. Функциялар ортиб бориши билан шаҳарлар йириклашиб боради. Бундай типологиянинг асосида шаҳар ташкил қилувчи функциялар туради.Умуман шаҳарлар функцияси 2 хил бўлади: шаҳар ҳосил қилувчи, шаҳарга хизмат қилувчи функциялар. Уларнинг орасидаги чегара шартли бўлиб, асосан, саноат, транспорт, рекреация, илм-фан қайсики, шаҳарнинг кенгайиб ривожланишига асос (шаҳарнинг иқтисодий асоси)бўлувчи тармоқ шаҳар ҳосил қилувчи, агар, фақат шаҳар ёки аҳолиси учунгина хизмат қилса, у ҳолда, шаҳарга хизмат қилувчи тармоқ бўлади.Бундай тармоқлар ривожланиб бориб, шаҳар ҳосил қилувчига айланиши ҳам мумкин. Функционал типология уларнинг худудий мехнат тақсимотида тутган ўрни, “башарасини” кўрсатиб туради.
Шахарлар ҳам турли -соҳаларга ихтисослашади, яъни уларнинг узига хос ва мос «касби», вазифаси ва йўналиши мавжуд. Бу жихатдан шахарлар саноат, транспорт, илму—фан, дам олиш марказлари бўлиши мумкин.
Шахарларнинг қайси сохага ихтисослашуви, уларнинг бажарадиган вазифасини аниклаш функционал типология доирасида малга оширилади. Бунда мезон қилиб шахар ахолисининг бандлик таркиби олинади, яъни қайси сохада меҳнат ресурслари :ўпроқ ( мамлакат шахар жойлари бўйича ўртача кўрсаткичдан
I юкори бўлса, ўша йўналиш мазкур шахарнинг функционал типини ифодалаб беради.
Одатда шахарлар қуйидаги функционал типларга бўлинади.
1.Kyrr функцияли сиёсий — маъмурий марказлар, пойтахт шахарлар.
2.Кўп функцияли шахарлар — вилоят марказлари. З.Кўп тармокли йирик саноат марказлари.
4.Асосан бир ёки икки саноат тармоғига ихтисослашган шахарлар.
5. Транспорт марказлари.
б.Агроиндустриал шахарлар.
7. Туман марказлари.
8.Рекреация шахарлари.
Илму — фан марказлари, университет шахарлари ва х.к. Юқоридага функционал типлар шахарларнинг катта—кичиклигига караб ҳам турланади. Бу холда шахарларнинг функционал классификацияси вужудга келади.
Ўзбекистонда биринчи ва иккинчи гурух шахарларга Тошкеит ҳамда барча вилоят марказлари киради. Улар айни .пайтда кўп . тармокли саноат марказлари ҳам хисобланади. Учинчи типга асосан Чирчик, Олмалик, Қўкон каби шахарлар мансуб, туртинчи гурухга Маргилои, Ангрен, Охангарон, Мубррак, Газли, Зарафшон, Тахиатош, Асака, Учқўргон, Кувасойга ўхшашларни киритиш мумкин.
Когон, Ховос, Қўншрот — транспорт шахарлари, Чорто1$ — рекреация, Улугбек — фан марказларидир.
Республикамизда жуда куп шахарлар агроиндустриал йўналишта эга, я'ъни уларда кашлок хўжалик махсулотлариии қайта ишловчи саноат корхоналари мавжуд. Улардан ҳам кўяроқ шахарлар кишлок туманлар маркази вазифасини бажаради. Бирок, бундай шахарлар — «кичик пойтахтлар» айни пайтда агроиндустриал характерига ҳам эга бўлишлари мумкин.
Пойтахт шахарлар мамлакат шахарлар тури ва тизимида карвонбошчилик қилшяади. Аммо улар ахолиси буйича энг катта, саноат ўта ривожланган булиши а ело шарт эмас. Чунки, бундай шахарлариинг асосий вазифаси —сиёсий марказ, дорулсалтаиат, яъни пойтахт функциясиии бажаришдан, бинобарин, мамлакатни бошкариш, уни сиёсий, илмий —техникавий, ижтимоий — иктисодий жихатдан ташкил кшшшдаи иборат булиши лозим.
Жуда куп мамлакатларда нойтахт шахарлар муаммоси кескин туради, Бундай шахарлар мумкин кадар. мамлакат худудининг уртасида (марказида), Tapuxaн асосий туб миллат тарқалган худудда жойлашган булмоғи лозим. Сабаби —улар энг аввало миллий пойтахтлардир. Шу билан бирга, бу шахарларда.бошкарув функцияси кенг ривожланган булиши шарт.
Дунё мамлакатларининг аяримларида пойтахт шахарлари
узгариб турган. Масалан, Бразилияда пойтахт Рио-де Жанейрода, Қозоғистоники Алматада, АҚШники Филадельфияда бўлган.