Shahar transformatsiyasi va ijtimoiy adolat

Kentsel Dönüşüm ve Mekânsal Sosyal Adalet
Âni ve ileri düzeyde bir biçimselleşme olarak kentsel dönüşüm projeleri beraberinde büyük çaplı fırsat eşitsizlikleri de üretebilmektedir. D. Harvey (2003: 54), İngiliz ve Amerikan kent sistemlerinin bile toplumsal eşitsizliklerle dolu olduğuna işaret etmekte ve şu iddiayı ileri sürmektedir: “…karmaşık bir kent sisteminde gelirin yeniden dağıtılmasındaki “gizli mekanizmalar” genellikle eşitsizlikleri azaltmaktan çok artırmaktadır.” Kentte uygulanan bütün mekânsal dönüşüm faaliyetleri, karara bağlanan imar değişiklikleri, yeni yol, köprü açma ve trafiği rahatlatma girişimleri, hemen her tür yeni ve büyük çaptaki çalışmalar, söz konusu eşitsizlikleri azaltmaktan çok artıran bir etkiye sahip “gizli mekanizmalar” kapsamında değerlendirilebilir. İstanbul’dan çok bilinen bir örnekle bu teoriyi somutlaştırmak yeterli olabilir. İstanbul’a kırk yıl önce yapılan Boğaz Köprüsü, beraberinde büyük alanların istimlâkini getirerek birçok vatandaşı mağdur etmiş, buna karşılık şehrin ulaşım ve trafik sorununu çözeceği beklentisiyle sivil toplum bu değişimi makul karşılamıştır. Oysa yirmi yıl sonra ikinci köprüye ihtiyaç duyulmuş ve kırk yıl sonra bugün üçüncü köprü yapılıp hizmete açılmıştır. İlk iki köprüyle İstanbul daha yaşanabilir olmadığı gibi, bu köprüler birçok vatandaşı yerinden, yurdundan uzaklaştırmış, mağdur etmiş; diğer yandan zengin olanların daha da zenginleşmesini ve gelir dağılımındaki makasın daha da açılmasına sebep olmuştur. Üçüncü köprünün de trafik ve ulaşım sorununu çözme kabiliyetinin kaç yıl süreceği az çok bellidir. Bu gidişle her yirmi yılda bir köprü yapma ihtiyacı gündeme gelebilir ve her yirmi yılda bir bu yolla birilerinin ulusal boyutta zenginleşmesi işten bile değildir. İstanbul içi mekânda yapılan bu köprü ve yol değişiklikleri sonu olmayan bir sürece dönüşmüştür. Kentsel politika yaşanabilirliğin kaynak ve ölçütünü başka yerlerde aramadıkça bu mağduriyetler, rant devşirmeler ve doğa tahribatları devam edip gidecek gibi görünmektedir. Yaşanabilirliğin esasını yol, köprü, apartman ve betonlaşmada aramak yerine, insanlar arası davranışlarda aramak, tüketilecek başka bir dünyanın var olmadığını idrak etmek daha önemli görülmektedir (Alptekin 2014).
Türkiye’de kentsel mekânın yayılabileceği alan görece olarak sınırlıdır. Tam da bu sebepten dolayı, Türkiye’de Amerika’daki gibi banliyöleşen kentler pek mümkün değildir. Kentin iç dinamikleri gelişimini kendi çeperine doğru bir müddet zorladıktan sonra, kendince atıl olarak gördüğü kent merkezine dönüş yapacak ve buraları kentsel dönüşüme tâbi tutarak “değer”lendirecektir. Buna Robert Chambers (2002: 113)’ın “kırsal değerleme” kavramına karşılık, farklı bağlamıyla birlikte “kentsel değerleme” de denebilir. Bu nedenle, sahip olduğu coğrafi alanın şekli ve genişliği gereği, Türkiye’de kentsel dönüşüm, dar gelirlinin kentsel ortamda daha da dezavantajlı duruma düşmesine neden olacak “gizli bir mekanizma”ya dönüşmeye eğilimlidir. Nihayet Türkiye’de kentsel düzenlemelerin “piyasa” şartlarına emanet edilmesi, onları büyük ama örgütsüz ve dar gelirli kitlelerin aleyhinde tezahür etmeye mahkûm kılmaktadır.
Bu durumun temel sebebi, Yırtıcı’nın da isabetle vurguladığı üzere, mekâna yönelen ve özel durumları göz ardı eden total düzenlemelerdir. Nitekim ona göre: “Kapitalist ekonomide mekânsal organizasyona yönelik her çaba ikircikli bir şekilde mekânın kendisini yok etmeye yönelmektedir. Her mekânsal organizasyonun temelinde sermayenin kendi devir hızını arttırmak yatar. Sermayenin dolaşım hızı, mekânı edilgenleştirir, yok eder” (Yırtıcı 2005: 161). Bu ifadelerin açık anlamı şudur: kentsel dönüşüm ne kadar merkezi bir anlayışla, hızlı, yoğun ve yaygın bir şekilde yapılırsa o derece mekânı yok eden, toplumsal belleği silip süpüren ve toplumun dezavantajlı kesimlerini mağdur eden bir işlem olacaktır.