Shahar transformatsiyasi va ijtimoiy adolat

Kentsel Dönüşümün Geçmişi
Bilinçli bir faaliyet olarak kentsel dönüşüm olgusu iki sebepten dolayı görece yeni bir olgudur. İlki özünde yaygın kentleşmenin de yeni bir olgu olmasıdır. 19.yy.a kadar kentleşme istisna, kırsal hayat kural halindeydi. Benzer bir şekilde son iki yüzyıla kadar devletler ve imparatorluklar kırsal hayatı kabullenmiş bir politik vizyona sahiptiler. Bunu değiştirmek için de hiçbir zaman kapsamlı bir politika geliştirme ihtiyacı hissetmediler. Bunların doğal bir sonucu olarak, kentsel dönüşüm de son iyi yüzyıla kadar dünya toplumlarının hayatına giremezdi ve girmedi.
İkinci sebep Sanayi Devrimi’ne kadar gerek kentlerde ve gerek kasabalarda yapılı çevre durağan denebilecek kadar yavaş gelişen ve değişen bir ritme sahipti. Küçük yerleşim yerlerinin kentsel dönüşüme tabi tutulması bugün de söz konusu olmadığından, Sanayi Devrimine kadar büyük yerleşim yerleri de insan ömrünü aşan yavaş bir hızla değişebiliyordu. Bu sebeple son iki yüzyıla kadar kentlerde kentsel dönüşümün gündeme gelmesi için yeterli bir sebep yoktu. Yine bu sebeple, Sanayi Devrimine kadar kentler yüzlerce hatta bazı örneklerde binlerce yıl aynı plan, fiziksel görünüm ve silueti koruyarak günümüze ulaşmışlar ve yapılı çevreye her hangi bir kapsamlı değişiklik yapılması düşünülmemiştir.
Oysa Sanayi Devrimiyle birlikte sanayileşen her ülkede birçok şehir hızla değişmeye başlamış ve kısa sürede yeni fabrikalar, yeni konut alanları, mahalleler, yeni cadde ve meydanlar inşa edilmiştir. İnşa sürecinin günün rekabetçi şartlarına yetişebilmek adına son derece hızlı gerçekleşmesi, aynı zamanda inşa edilen yapı stokunun da görece kısa süre sonra verimsiz hatta atıl duruma düşmesine sebep olmuştur. Sanayileşme dolayısıyla atıl duruma düşen yapılı çevre, geleneksel dönemin yapılı çevresine göre çok daha fazla olduğundan, sanayileşme sonrası dönemde kentsel dönüşüm bir zorunluluk olmuştur. Sanayileşme sonrasının kentsel dönüşümü zorunlu kılan başka bir yeniliği otomobillerdir. Otomobille birlikte artık yolların çoğu çift yönlü olarak kullanılamaz hale geldiğinden, en azından belli yerlerde yıkıp genişletmek suretiyle olsun kentsel dönüşüm ihtiyacı doğmuştur.
Son iki yüzyılda gündeme gelen ve her geçen yıl yoğunlaşan kentsel dönüşüm ihtiyacının sanayileşme dışındaki diğer sebebi de Birinci ve özellikle İkinci Dünya Savaşıdır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıntılarını ortadan kaldırmak ve tahribatlarını düzeltmek için geniş çaplı kentsel dönüşüm programları gündeme gelmiştir.
Dünya’da kentsel dönüşümü andıran ilk faaliyetler İngiltere ve ABD’de ortaya çıkan Park Hareketi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Bir yönüyle alt ve orta sınıfın kamusal alanlarda yer bulabilmesi ve kentleşebilmesi adına tasarlanan büyük parkların ilki 1844 yılında Liverpool’da Birkenhead Parkı adıyla yapılmıştır. İkinci park 1845 yılında yine İngiltere’de ama bu kez Londra’da Victoria Parkı adıyla açılmıştır. Üçüncü park ise 1863 yılında ABD’nin New York kentinde Central Park adıyla inşa edilmiştir. Bu parkların açılması sürecinde bir takıp yıkım faaliyetlerinin gerçekleştirildiği düşünülebilir ve bu yönüyle biraz olsun kentsel dönüşüm faaliyetlerini andıran faaliyetler oldukları söylenebilir.
Kentsel dönüşümün dünyadaki ilk örneklerinin beklenebileceği üzere ilk sanayileşen ülkelerden İngiltere’de 1851 yılında çıkarılan Konut Kanunu çerçevesinde gerçekleştirilen ve daha çok Londra’yı merkez alan çalışmalar ile yine 1851-1870 yılları arasında Fransa’da Paris’i merkez alan Baron Haussmann’ın kapsamlı çalışmaları olduğu söylenebilir. Paris’teki Haussmann çalışmalarının büyük oranda sanayileşme öncesinden kalan ve yeni dönemin otomobilli trafik ihtiyacına cevap vermeyen dar sokak ve caddelerin genişletilmesini esas alan bir uygulama olduğu bilinmektedir. Kentsel dönüşümün bu ilk örnekleri daha sonra bu ve diğer ülkelerde çok daha kapsamlı bir şekilde uygulanmaya devam etmiştir.
Türkiye’de Kentsel Dönüşüm konusu bizzat bu adıyla olmasa da, yıkıp yeniden yapmayı mümkün kılan 1966 tarihli 775 sayılı Gecekondu Yenileme Yasası sayesinde ilk kez kanunlarda yer bulduğu söylenebilir. Ardından 1984 yılında çıkarılan, İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler başlıklı ve 2985 sayılı kanunla süreç pekişmiştir. Nihayet 2004 yılında 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu ile kentsel dönüşüm bir kavram olarak da yasalarda yer bulmuştur. Bununla birlikte yasalardaki kentsel dönüşümü yerel boyuttan ülke çapına taşıyan yasa 2005 yılında çıkan 5366 sayılı Yıpranan Tarihi Ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun olmuştur. Bu kanunla yerel yönetimlerin yetkileri artırılmış ve tarihi sit alanlarında da kentsel dönüşüm yapabilir hale getirilmişlerdir. Kentsel Dönüşümle ilgili hukuki düzenlemenin yapıldığı bu dört dönemin de Türkiye’de inşaat sektörünü ülke ekonomisinin motoru olarak gören merkez sağ iktidarların dönemine denk gelmesi tesadüf değildir.
Türkiye’de kentsel dönüşümün ilk örneğinin 1989 yılında Ankara’da uygulamaya konmuş olan ve gecekondu alanlarıyla ilgili çözüm üretmesi umulan, bu yönüyle sonraki projelere de ilham kaynağı olarak görülen Dikmen Vadisi Projesi’dir. Bu proje beş bin konutluk gecekondu alanını dönüştürmesi beklenen bir proje olarak, bu tür alanlarla ilgili kentsel dönüşüm çalışması yapan ilk büyük çalışma olarak bilinir. Ülkemizde kentsel dönüşümün bizzat bu isimle ve yasal çerçevesiyle birlikte gündeme gelişi ve bir ulusal politika halini alması 1999 İstanbul depremi sonrasına denk gelir. Türkiye’deki kentsel dönüşüm çalışmalarının bir başka önemli örneği 2004 yılında yine Ankara’da ve bu kez doğrudan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu adıyla düzenlenen kentsel dönüşüm yasasıyla birlikte hayata geçirilmiştir. Kentsel dönüşümün önemli örneklerinin Ankara’da uygulamaya konmasının bir sebebi kentsel dönüşüm ihtiyacı üreten hızlı kentleşme ise de, diğer sebebinin de başkentin siluetinin düzeltilmesi ihtiyacı olduğu anlaşılmaktadır.