Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

«Сабаб-мотив-мацсад» занжири нутқий фаолият 
режасини 
шакллантиради 
ва 
унинг 
воқеланишини 
таъминлайди. 
Худди 
шу 
нарса 
А.Кашерни 
прагмалингвистик 
таҳлилнинг 
асосий 
мақсадини 
«қўйилган мақсадга эришишда лисоний воситалардан 
фойдаланишни таъминловчи инсонга хос бўлган қобилият 
қоидаларини» ёритиш ва тушунтириш деб тавсифлашга 
ундайди (Казйег 1979: 38).
Прагмалингвистикага 
берилаётган 
таърифларни 
қиёслаганимизда, 
уларнинг 
барчасида 
ушбу 
соҳа 
предметини 
ёритишда 
етишмаётган 
тўлақонлиликни, 
айрим ҳолда бир таъриф иккинчисида ифодаланаётган 
мазмунга 
қандайдир 
бир 
«соя» 
тушираётганлигини 
сезамиз. Балки ушбу масалага турли томонлама ёндашув 
орқали «барча сарҳадлар бўйлаб ҳужум қилиш» йўли 
билан умумий ҳолатни, ўрганилаётган ҳодисанинг тўлиқ 
суратини тасвирлаш мумкиндир. Бунинг исботини излаш 
мақсадида 
прагмалингвистик 
адабиётларда 
берилиб 
келинаётган айрим таърифларни эслатишга ва қисман 
изоҳлашга ҳаракат қилмоқчиман.
Америка тилшуносларининг кўп ҳолларда лисоний 
фаолиятга оид ҳар бир ҳодиса таҳлилида Н.Чомский
68
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

таълимотига таянишга ҳаракат қилишлари сезилиб туради. 
Прагмалингвистик тадқиқотлар ҳам бундан мустасно эмас. 
Нутқий 
ҳаракатлар 
ижроси 
негизидаги 
пропозиция 
мазмуни ва коммуникатив мақсадни намоён қилиш 
(иллокуция) муносабатини ўрганган Ж.Катц прагматика 
предметини Чомский таълимотидаги лисоний қобилият 
(сошре1;епсе) ва нутқий ижро, фаоллик (регҒогшапсе) 
қарама-қаршилигида кўради. Унингча, прагматик назария 
гапларнинг маъносини маълум муҳитда (контекстда) 
талаффузига 
биноан 
чегаралаш 
имконини 
яратади. 
«Г рамматика 
гап 
турлари 
структураси 
ҳақидаги 
таълимотдир, 
прагматика 
эса 
аксинча, 
лисоний 
тузилмаларнинг қурилиши, уларнинг грамматик хусусият 
ва муносабатларини ёритиш билан 
шугулланмайди. 
Прагматик назариялар гап белгиси ва пропозициянинг 
матндаги 
мувофиқлигини 
сўзловчи 
ва 
тингловчи 
томонидан оқилона таъминланишини ўрганадилар. Шунга 
нисбатан, 
прагматик 
назария 
нутқий 
фаоллик 
(перформация) назариясининг маълум бир қисмидир» (Ка
12 
1977: 19).
Прагмалингвистик тадқиқ доирасини бу даражада 
торайтириш уни фақатгина нутқий ижро фаолияти билан 
чегаралаб қўйиш назарияни тор кўчага етаклашдан бошқа 
нарса бўлмаса керак. Бундай ҳолатда лисоний таҳлил ўз 
пойдевори - лисондан ажралиб қолади. Шубҳасиз, лисоний 
фаолиятнинг юзага келишида социал муҳит, мулоқот 
вазияти муҳим рол ўйнайди ва шаклланаётган бирликнинг 
мазмуни матн ёки контекстда намоён бўлади, аниқланади. 
Ж.Катц келтирган мисоллар гаЬЬ11: «қуён» ва Ьиппу 
«қуёнча» 
ҳамда 
йо§ 
«ит» 
ва 
йе 
«кучукча» 
жуфтликларининг 
иккинчи 
сўзларини 
(«қуёнча», 
«кучукча») болаларга нисбатан ёки уларнинг ўзлари 
томонидан ишлатилиши тўгри. Аммо улар мазмунидаги 
эркалаш, кичрайтириш маънолари матнга ҳам маълум. Бу
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маънолар лисоний характерга эга ва лексик ёки 
морфологик ифода воситасига эга эканлиги кўриниб 
турибди.
Лисоний фаолият бирликларининг мазмунан матн, 
қўлланилаётган контекст билан боглиқлиги муаммоси шу 
даражага бориб етдики, У. Бар-Ҳиллел, Ж.Лайонз кабилар 
бир томондан матн -гап ва тизим гап, гап - тил ва гап- 
белги ҳамда, иккинчи томондан, нутқий бирликлар бўлган 
нутции акт ва нутции уосила, иутций белги ва тил 
ҳодисаларини фарқлашни таклиф қилишади. Бу эса, ўз 
навбатида, гап маъносини семантиканинг объекти ва 
нутқий бирлик маъносини прагматика объекти сифатида 
қарашга 
сабаб 
бўлади. 
Семантика 
ва 
прагматика 
муносабати масаласи муҳокамасини ҳозирча кейинги 
саҳифаларга қолдириб, айтмоқчиманки, бу турдаги талқин 
прагмалингвистиканинг доирасини янада чегаралаб қўйиб, 
уни гап ёки нутқий бирликнинг у ёки бу матнда (вазиятда) 
ўринли 
- 
ўринсиз 
қўлланишини аниқловчи 
соҳага 
яқинлаштириб қўйиши ҳеч гап эмас. У ҳолда С.Левинсон 
таклиф қилган таъриф ўринлидек туюлади: «Прагматика 
тилдан фойдаланувчиларнинг гапларининг контекстда 
ўринли (арргорпаЮ) қўлланилаётганлигини ўрганувчи 
соҳадир» (Ьеу
1
пзоп 1983: 24). Менимча, бу таъриф ҳам 
прагмалингвистика предметини тор доирада тасаввур 
қилиниши намунасидир.
Олмон олимлари прагматика соҳасини кенг маънода 
талқин қилиш, уни тилшуносликнинг умумлаштирувчи 
соҳаси сифатида эътироф этишни маъқул кўришади. 
Масалан, 
«Олмон 
лингвистик 
қомуси»нинг 
муаллифларидан бири, матн тилшунослиги бўйича йирик 
мутахассис З.Шмидт «прагмалингвистика» ва «матн 
лингвистикаси» 
тушунчалари 
ягона 
бир 
мазмун 
англатишини ва улар биргаликда лисоний мулоқот умумий 
назариясини шакллантиришини ҳамда ушбу назария,
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

коммуникатив тилшунослик соҳаси 
сифатида, 
матн 
грамматикаси ва анъанавий грамматикани ҳам қамраб 
олишини 
исботлаш 
ниятида эканлигини 
билдиради