Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

76
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

IV боб. Нутқий акт назарияси ёхуд коммуникатив 
мақсаднинг ифодаланиши
Прагматиканинг XX асрнинг иккинчи ярмидаги 
ривожи нутқий акт назариясининг тўлиқ кўринишдаги 
лингвофалсафий таълимот сифатида шаклланиши билан 
боглиқдир. Нутқий акт тушунчаси олдинги даврларда ҳам 
В Ҳумбольдт, Ш. Балли, К.Бюллер, Э.Бенвенист, М.Бахтин 
каби олимларнинг таълимотларида мавжуд бўлган, аммо 
нутқий акт назарияси тўлиқ бир таълимот сифатида инглиз 
мантиқшуноси Ж.Остин, америкалик психолог Ж.Сёрль ва 
бошқаларнинг ишларида шаклланди. Оксфорд ва Кембриж 
университетларида 
фаолият 
кўрсатган 
файласуфлар 
лисоний фаолиятнинг кўпвазифавийлигига ва унинг 
инсоннинг ҳаёт кечириш шаклидан айри эмаслигига 
эътибор қаратишди.
Тилнинг мавжудлиги инсонларнинг сўзлаш ёки ёзиш 
ҳаракатларини 
бажариши 
билан 
боглиқдир. 
Бу 
ҳаракатларнинг 
бажарилиши 
жараёнида 
лисоний 
бирликлар (биринчи ўринда - гап) асл маъносидан 
ташқари, тасдиқлаш, буюриш, огоҳлантириш, ваъда бериш 
каби мазмунни ифодалаш имкониятини намоён қиладилар. 
Бу маънолар сўзловчи шахс томонидан бажарилаётган 
нутқий 
фаолият 
натижасидир. 
Демак, 
нутқий 
акт 
сўзловчининг маълум муҳитда, аниқ мақсадда тингловчига 
лисоний мурожаатидир.
Мулоқот 
жараёнида 
ҳосил 
бўладиган 
нутқий 
ҳаракатларни алоҳида лисоний бирлик сифатида талқин 
қилиш ва уларни мазмунан таснифлаш гоясини илк бор 
таргибот қилганлардан бири Оксфорд университети 
профессори Жон Остин эди. У 1955 йилда Гарвард 
университетида ташкил қилинадиган анъанавий «Уильям 
Жеймс ўқишлари» даги маърузаларида ушбу муаммони 
ўртага ташлади. Кейинчалик, бу маърузалар 1962 йилда
77
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Но\у То Бо ТМп§8 \¥11:Ь 
\ ¥
огс
1
з
«Сўзлар билан қандай 
муомалада бўлмоқ даркор?» сарлавҳаси билан нашр 
қилинди (Аизйп 1962; 1973; Остин 1986).
Ж.Остин 
фалсафий 
мантиқ 
ва 
анъанавий 
грамматикада қўлланиб келинаётган «гап» ва «ҳукм 
(тасдиқ)» тушунчаларининг талқинидаги чалкашликлар 
қандай ноқулайликларга ва нотўгри хулосаларга олиб 
келиши мумкинлигига эътиборни қаратади. Грамматик 
анъанада ҳар 
қандай 
гап ҳам ҳукм 
ёки тасдиқ 
бўлавермаслиги ва савол, ундов, истак-хоҳиш ёки бошқа 
турдаги мазмунларни ифодаловчи гаплар ҳам мавжудлиги 
эътироф этилган. Аммо файласуфлар тилшунослар билан 
ҳар доим ҳам бир хил фикрда эмаслар. Грамматикаларда 
«ҳукмий тасдиқ» деб қаралаётган гапларнинг (шу ўринда 
огоҳлантирмоқчимизки, «ҳукмий тасдиқ» ва анъанавий 
грамматикадаги «дарак гап» тушунчалари бир-бирларини 
тўлигича такрорламайди - Ш.С.) кўпчилиги кечаётган 
воқеаларнинг ҳеч қандай тасдигини ифодаламайди ёки 
Ж.Остиннинг ёзишича, улар «воқеалар ҳақида ахборот, 
хабар бериш ёки ёзиб олиш учун мўлжалланмаган» (Остин 
1986: 
24). 
Натижада, 
Оксфорд 
файласуфлари 
гап
мазмунининг таҳлилида ўзига хос «тўнтариш» тайёрлашди. 
Ж.Остин ва унинг ҳамкабларининг фикрича, ҳар бир гап 
талаффуз қилинганда, ўз маъноси ифодасидан ташқари, 
маълум бир ҳаракат бажарилади, яъни бирор бир воқеа 
ҳақида дарак-хабар берилади, бу хабар тасдиқланади ёки 
инкор 
қилинади, 
бирор 
нарса 
илтимос 
қилинади, 
тақиқланади ва буйруқ, маслаҳат, ижозат берилади, ваъда 
ёки таклиф қилинади ҳамда такаллуф, миннатдорчилик 
изҳор қилинади ва ҳоказо (Аизйп 1962).
Демак, нутқий акт - маълум бир гапнинг аниқ 
мулоқот муҳитида талаффуз этилишидир. Нутқий акт 
мазмунининг шаклланиши талаффуз қилинаётган гап 
маъносининг сўзловчи ва тингловчи томонидан мулоқот
78
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

матнига 
нисбатан 
«бойитилиши», 
идрок 
этилиши 
натижасидир. Мазмунининг бу йўсинда шаклланиш 
жараёнини қуйидагича изоҳлаш мумкин:
Сўзловчи
Тингловчи
Маънонинг контекстдаги ўзгаришлари
Гаплар лисоний тизими 
Доимий лисоний маъно
Юқоридаги шакл гувоҳлик беришича, нутқий акт 
мазмунининг таркиб топиши ва унинг воқеланиши 
бевосита сўзловчининг мулоқот мақсади, истаги билан 
боглиқдир. Шу сабабли бўлса керакки, прагмалингвистлар 
ва мантиқшунослар ҳозиргача лисоний белгиларнинг 
нутқий актлар маъновий тузилишида тутган ўрни ҳақида 
бир тўхтамга келиша олмаяптилар. Жон Сёрлнинг бу 
борада айтган фикрини олайлик: «Лисоний мулоқот 
бирлиги, одатда, тахмин қилганларидек, символ (рамз), сўз 
ёки гап эмас, ҳатто символ сўз ёки гапнинг белгиси ҳам 
эмас, балки символ, сўз ёки гапнинг нутций акт ижроси